Հայաստան-Թուրքիա. հաշտեցման և հարաբերությունների կարգավորման տարանջատման անհրաժեշտությունը

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Հինգշաբթի, Հունվարի 26, 2017, ժ. 01:44-ին

Ցեղասպանությունը՝ Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններում Հայացք Հայաստանից  Հայաստան-Թուրքիա. հաշտեցման և հարաբերությունների կարգավորման տարանջատման անհրաժեշտությունը Ռուբեն Շուգարյան

Ռուբեն Շուգարյան Թաֆթս համալսարանի Ֆլետչերի իրավունքի և դիվանագիտության դպրոցի պրոֆեսոր

Անցյալ դեկտեմբերի 28-ին panorama.am կայքում հրապարակված հարցազրույցի այս կրճատ տարբերակում Ռուբեն Շուգարյանը նախ և առաջ բացատրում է, թե ինչու է անհրաժեշտ հստակորեն տարանջատել երկու առանձին ոլորտ՝ հաշտեցման և Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների կարգավորման հարթություններում: Ըստ նրա՝ «երբ միախառնվում են կարգավորման և հաշտեցման երկու գործընթացները, ստեղծվում է փակուղային վիճակ»: ՀՀ ԱԳ նախկին փոխնախարարը (ում հեղինակած թեկնածուական ատենախոսության վերնագիրն է «Հայ-թուրքական հարաբերությունների միջազգային միջնորդության ժամանակակից պատմությունը և մեթոդաբանությունը») վերլուծում է նաեւ Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունն ու ՀՀ-ԼՂՀ դիվանագիտությունը: Հիշատակելով ԱՄՆ-ի հետ հարաբերությունները, նա մասնավորապես նշում է, որ (Հայաստանի – ծան. խմբ.) «արտաքին քաղաքականության մեջ ազգային շահերը գերակայում են պետական շահին»: Ի վերջո, ԱՄՆ-ում Հայաստանի նախկին դեսպանը եզրակացնում է՝ հայտարարելով, որ Հայաստանը կարիք ունի անկախ արտաքին քաղաքականության, իսկ դրա համար, նրա կարծիքով, պետք է լուծված լինեն ԼՂ հարցը և հայ-թուրքական կարգավորումը:

Պարոն Շուգարյան, այս նախատոնական օրերին Դուք Հայաստանում եք ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Արևելագիտության ինստիտուտի մասնագիտական խորհրդում Ձեր թեկնածուական ատենախոսությունը պաշտպանելու նպատակով։ Աշխատանքի վերնագիրն է «Հայ-թուրքական հարաբերությունների միջազգային միջնորդության ժամանակակից պատմությունը և մեթոդաբանությունը»։ Ի՞նչը Ձեզ ստիպեց գրել այս աշխատանքը։

Ես երկար տարիներ մտածել եմ այս թեմայի մասին: Ե՛վ այն ժամանակ, երբ ակտիվ, գործնական դիվանագիտության մեջ էի, մասնակցում էի Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման և արցախյան հիմնահարցի վերաբերյալ բանակցություններին, ե՛ւ ակադեմիական աշխատանքի տարիներին՝ հատկապես Թաֆթսի համալսարանի Ֆլետչերի իրավունքի և դիվանագիտության դպրոցում դասավանդելու ընթացքում:

Այս թեման այսօր ամենաարդիականներից մեկն է: Ես ծանոթ եմ տարբեր աշխատությունների, բայց համակարգված աշխատանք երևի թե չկա, որտեղ ոչ միայն կշարադրվեր պատմությունը, բայց նաև կվերլուծվեր այս 25 տարիներ ընթացքում միջնորդների կատարած աշխատանքի մեթոդաբանությունը: Իմ նպատակն էր լրացնել այս բացը, ինչպես նաև առաջարկել ապագայի համար որոշակի «ճանապարհային քարտեզ»:

Իսկ որոնք են Ձեր առաջ քաշած նորույթները, ինչպես սիրում են ասել գիտական աշխարհում։

Եթե խոսենք նորույթների մասին, ես առաջարկում եմ պարտադիր կերպով տարանջատել երկու տարբեր ոլորտ՝ հաշտեցման և հարաբերությունների կարգավորման հարթություններում: Վերնագրի մասին մտածելիս ես տատանվում էի, թե ինչպես կոչեմ աշխատանքս. Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններ, թե՞ հայ-թուրքական հարաբերություններ: Ի վերջո եկա այն եզրակացության, որ եթե խոսում ենք Հայաստան-Թուրքիա հարաբերությունների մասին, պետք է խոսենք թե՛ հաշտեցման, թե՛ կարգավորման մասին, թերևս ավելի մեծ ուշադրություն դարձնելով հենց «կարգավորման» հարթությանը: Այդ ֆորմատը ենթադրում է միայն և միայն սահմանի բացում և դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատում: Այս ֆորմատում բնական մասնակիցներն են երկու երկրների կառավարությունները: Մինչդեռ «հաշտեցման» հարթությունը ենթադրում է առավել երկարաժամկետ, նուրբ և բարդ գործընթաց, և բացի իշխանություններից մասնակցություն պետք է ունենան երկու երկրների քաղաքացիական հասարակությունները, իսկ Հայաստանի դեպքում՝ նաև հայկական Սփյուռքը, որի ձայնը պետք է լինի որոշիչ: Մինչև այսօր հիմնական սխալը եղել է, իմ կարծիքով, այս երկու գործընթացների միաձուլումը, ինչը ոչ միայն արդարացված չէ, այլև վտանգներ է պարունակում՝ հատկապես Սփյուռքի քննադատության առումով:

Պետք է նշել, որ չնայած գործընթացի տապալմանը, բոլոր ներգրավված կողմերը հասան որոշակի հաջողության:

Թուրքիան կարողացավ արտաքին աշխարհին ցույց տալ որոշակի «կառուցողականություն»՝ հատկապես Ցեղասպանության 100-ամյակին ընդառաջ աշխարհին ցույց տալով, որ իրենք չունեն նախապաշարմունքներ և կարող են իբրև թե անկաշկանդ նայել իրենց անցյալին՝ պատմաբանների այդ ենթահանձնաժողովի միջոցով:

Հայաստանին անհրաժեշտ էր վերադառնալ միջազգային քաղաքականություն, լինել միջազգային քարտեզի վրա: Եվ մենք դա արեցինք. հիշեք միայն ստորագրման արարողությունը [Ցյուրիխում]: Այս ամենը անհրաժեշտ էր Հայաստանին:

Դրան նախորդող տասնամյակում «կոմպլեմենտար» քաղաքականությունը օգնել էր խուսափել մեծ ցնցումներից, բայց նաև դրա պատճառով կորցրել էինք որոշակի տեմպ, ազդեցություն և միգուցե նաև կարևորություն [միջազգային քաղաքականությունում]: Երբ որևէ երկիր սկսում է բնութագրել իր արտաքին քաղաքականությունը մի բառով, դա նշանակում է լրիվ հակառակը: Օրինակ, Թուրքիայի «զրո խնդիրներ հարևանների հետ» քաղաքականությունը նշանակում էր, որ Անկարան ունի խնդիրներ բոլոր այդ հարևանների հետ: Եթե խոսում ենք «նախաձեռնողական» արտաքին քաղաքականության մասին, դա նշանակում է «կոմպլեմենտարիզմը» նախաձեռնողական չի եղել:

Ֆուտբոլային դիվանագիտությամբ մենք լուծեցինք միջազգային քաղաքականություն վերադառնալու խնդիրը, լուծեցինք նաև արտաքին լեգիտիմության խնդիրը՝ 2008-ի ընտրություններից հետո: Մենք կարողացանք կարճաժամկետ արդյունքների հասնել:

Ռուսաստանը լուծեց իր խնդիրները: Առաջին անգամ Կրեմլը ոչ միայն չէր ընդդիմանում հայ-թուրքական օրակագին, այլև ակտիվորեն օժանդակում էր: Առաջին, որովհետև 2008թ ռուս-վրացական պատերազմից հետո Մոսկվան ուներ արտաքին իմիջի խնդիր, և մյուս կողմից այդ պատերազմի արդյունքում Ռուսաստանը և Թուրքիան եկել էին այն եզրակացության, որ տարածաշրջանում պետք է ամրապնդեն սեփական դիրքերը և հնարավորինս նվազեցնեն երրորդ երկրների ազդեցությունը: Այս նպատակով որպես Միացյալ Նահանգների «կցորդ» ընկալվող Վրաստանի դերի նվազեցման ֆոնին նրանք հնարավորություն էին բացել Հայաստանի դերի ավելացման համար:

Ցյուրիխյան գործընթացի արդյունքում շահեց նաև Եվրոպական Միությունը, որովհետև եթե վավերացվեին այդ արձանագրությունները, Թուրքիայի անդամակցության հարցը կդառնար շատ ավելի առարկայական: «Ստորագրված, բայց չվավերացված» սցենարը ԵՄ համար լավագույնն էր:

Իրանի հետ կապված ասեմ, որ տարածաշրջանային հարցերի վերաբերյալ կարելի է դատողություններ անել Թեհրանի դիրքորոշումը ուսումնասիրելով: Օրինակ, 2001թ Քի Ուեսթի բանակցությունների ժամանակ Իրանը ուներ շատ հանգիստ դիրքորոշում, քանի որ այնտեղ չէին սպասում որևէ շոշափելի արդյունք: Նույնը այստեղ. Իրանը կարծես համոզված էր, որ արձանագրությունները կստորագրվեն, բայց չեն վավերացվի:

Վրաստանը ի սկզբանե անհանգստացած էր հնարավոր կարգավորման հեռանկարից, քանի որ դրա արդյունքում Թբիլիսիի դերը նշանակալիորեն կնվազեր:

Միացյալ Նահանգներին անհրաժեշտ էր ինչ-որ միջանկյալ լուծում գտնել, որի արդյունքում հայ-թուրքական հարաբերությունները կմտնեին նոր հանգրվան, և ամեն տարի Սպիտակ տանը ստիպված չէին լինի ապրիլի 24-ին փնտրել Ցեղասպանություն բառի նոր հոմանիշեր և հետո դրա համար արդարանալ հայ համայնքի մոտ: Վաշինգտոնի երկրորդ նպատակն էր Բուշի վարչակազմի տապալումներից հետո արձանագրել շոշափելի որևէ արտաքին քաղաքական հաջողություն: Պատահական չէ, որ նախագահ Բարաք Օբամայի և պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնի առաջին այցերը կատարվեցին Թուրքիա, որտեղ փաստացի տրվեց այդ գործընթացի մեկնարկը:

Այս գործընթացի արդյունքում գրեթե բոլոր երկրները ունեցան դրական ձեռքբերումներ: Միակ երկիրը, որը չուներ դրական իմիջ ստանալու խնդիր՝ Ադրբեջանն էր, որին պետք էր «ուժեղ և ազդեցիկ» երկրի իմիջ ձեռք բերել որպեսզի ստացվեր այնպես, որ Ադրբեջանի պատճառով Թուրքիան չի կարողանում առաջ գնալ այդ հարաբերություններում:

Երբ խոսում ենք հայ-թուրքական ցյուրիխյան գործընթացի մասին, հաճախ մասնագետները հղում են անում Բաքվի դիրքորոշմանը, որպես Թուրքիայի վրա մեծ ազդեցություն ունեցող երկրի, ինչը կարող էր որոշիչ ազդեցություն ունենալ գործընթացի տապալման վրա։ Բայց արդյո՞ք այդ ազդեցությունը այդքան որոշիչ է: Արդյո՞ք դա մեկ մարմնի պոչի և գլխի թյուրըմբռնում չէ:

Կարծում եմ, դուք ճիշտ եք: Այս հարցում դերերի բաշխում կար, դա արևմտյան «լավ ոստիկան – վատ ոստիկան» հնարքի արևելյան տեղայնացումն էր: Բայց այստեղ ավելի կարևոր է հասկանալ, թե որն է միջնորդների մեթոդաբանական սխալը այս հարցում:

Արդյո՞ք Դուք նաև ուսումնասիրել եք ոչ պաշտոնական, հանրային դիվանագիտության հնարավորությունները հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հարցում:

Այո, ես քննարկել եմ ոչ միայն պաշտոնական բանակցությունների ընթացքը, այլև այսպես կոչված «միջանկյալ հարթակի» կամ հարթակ 1.5-ի և ժողովրդական դիվանագիտության՝ հարթակ 2-ի (Track Two) հնարավորությունները և կուտակված փորձը: Ուսումնասիրել եմ, օրինակ, հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի աշխատանքները և դրանց կապը Ցյուրիխյան գործընթացի հետ: Նաև ներկայացրել եմ պաղեստինա-իսրայելական Օսլոյի գործընթացը, որի փաստաթղթի ստորագրմանը որպես ԱՄՆ-ում ՀՀ դեսպան ներկա եմ եղել Սպիտակ տանը 1993-ի սեպտեմբերին:

Կան նաև առաջին անգամ քննարկվող որոշակի պատմական փաստեր, օրինաչափություններ և առաջարկներ, օրինակ Կանադայի և Իտալիայի կողմից հայ-թուրքական կարգավորման հարցում միջնորդական առաջարկությունները:

Ձեր աշխատանքում Դուք պատմում եք, թե ինչու Շվեյցարիան ըստ էության նախաձեռնեց միջնորդական առաքելությունը և նաև նշում եք, որ առանց նախապայմանների հարաբերությունների հաստատումը Հայաստանի երեք նախագահների մոտ կարմիր թելով գնում է։ Նայելով այս պատմությանը Ատլանտյան օվկիանոսի մյուս կողմից, Ձեր կարծիքով, ինչո՞ւ այդ բանակցությունները այնուհետև դարձան տարբեր ներքաղաքական բևեռների միջև սուր պայքարի թեմա Հայաստանում։

Կարևոր պատճառներից մեկը, կարծում եմ, այն է, որ ամեն անգամ հաշտեցման և կարգավորման երկու գործընթացների միաձուլվել են՝ ե՛ւ միջնորդների կողմից, ե՛ւ Հայաստանի: Հայկական կողմը մինչև վերջ չի պայքարել սրա դեմ: Եթե Սփյուռքի դերը հասկանալու համար քննարկենք շվեյցարական միջնորդությունը, պետք է հիշենք նախագահ Սերժ Սարգսյանի կողմից սփյուռքյան գաղթօջախներով շրջագայությունը, ինչը ողջունելի է: Բայց այն դեպքում, եթե քննության առարկա լիներ հաշտեցման հարցը, ինչպես ես նշեցի, այդ դեպքում Սփյուռքի ձայնը պետք է որոշիչ լիներ: Իսկ եթե խոսում ենք կարգավորման մասին, մենք ընդհանրապես կարիք էլ չունենք [Սփյուռք] գնալու և քննադատության արժանանալու: Բայց նախագահը գնացել էր այդ փաստաթղթերում «պատմաբանների ենթահանձնաժողովի մասին» կետի պատճառով: Մյուս հարցը, իհարկե, սահմանի վերաբերյալ հարցն է, բայց դրա հետ կապված մենք պետք է ձև գտնենք պատշաճ բացատրական աշխատանքներ տանելու համար:

Երբ միախառնվում են կարգավորման և հաշտեցման երկու գործընթացները, ստեղծվում է փակուղային վիճակ:

Արցախի հիմնահարցը և Թուրքիայի հետ հարաբերությունները, կամ ավելի ճիշտ` դրանց բացակայությունը, ինչպես գիտենք, Հայաստանի երկու կարևոր արտաքին քաղաքական կետերն են։ Ըստ Ձեզ, որոնք են Հայաստանի արտաքին քաղաքական պոտենցիալ օրակարգի այն կետերը, որոնք կարելի է շահագործել հաջորդ տարի և դրանից հետո։

Իմ խորին համոզմամբ, Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը չի կարելի սահմանափակել այս երկու հարցով (ես հիմա կարծում եմ, որ մեկն առանց մյուսի չի կարող լուծվել):

Անկախությունից հետո մի քանի անգամ մենք հայտ ենք ներկայացրել, որ ինքնուրույնաբար զբաղվում ենք նաև այլ հարցերով: Մենք խաղաղապահներ ենք ուղարկել Բոսնիա, Իրաք և Աֆղանստան: Ի դեպ, Իրաքի հարցում մի հետաքրքիր զարգացում եղավ, որը այժմ պետք է վերաիմաստավորել:

Երբ մենք քննարկում ենք խաղաղապահներ ուղարկելու հարցը, այլ երկրներ դուրս էին գալիս ամերիկյան դաշնակիցների կոալիցիայից, ինչպես օրինակ Իսպանիան: Այդ ժամանակ մեծ թվով նամակներ էին գալիս Հայաստան Սփյուռքի կենտրոններից՝ կոչ անելով հետ կանգնել այդ նախաձեռնությունից: Այնուամենայնիվ, մենք դարձանք կոալիցիայի անդամ Իրաքում, շահեցինք միավորներ ԱՄՆ հետ հարաբերություններում և այլն: Այս առումով, մենք կարողացանք անել այն, ինչ թելադրում էր մեր «պետական» շահը, բարելավեցինք մեր հարաբերությունները ԱՄՆ հետ տարբեր ոլորտներում, մինչդեռ «ազգային» շահերը այլ բան էին պահանջում:

Վերջին տարիներին ես նկատում եմ մեր արտաքին քաղաքականության մեջ «ազգային շահերի» գերակայությունը «պետական շահի» նկատմամբ, մինչդեռ եվրոպական տարբեր լեզուներում չկա այսպիսի բաժանում «national interest» հասկացության մեջ: Երկրորդ երկիրը, որը նման բաժանում թերևս ունի, Իսրայելն է:

Իսկ «հաջորդ տարվա» պլանների մեջ, ես կարծում եմ, որ մենք շատ ակտիվ պետք է լինենք սիրիական հարցում, պետք է լինենք ավելի երևացող և մասնակցենք տարբեր դիվանագիտական նախաձեռնությունների:

Կարծում եմ, ինչ որ ժամանակ հետո մենք պետք է նաև մեր մասնակցությունը ունենանք արաբա-իսրայելական հարաբերություններում, հատկապես կարևորելով Երուսաղեմի հայկական թաղամասի դերը և գործոնը:

1990-ականներին Հայաստանը նաև հանդես է եկել մի շարք միջնորդական առաքելություններով, որոնց մասին հիմա մոռացել են. օրինակ Վրաստանում մի քանի անգամ, 1991թ Լիտվայում, և այլն:

Ինչպե՞ս կբնութագրեք ՀՀ-ԼՂՀ դիվանագիտությունը Ապրիլյան օրերին և դրանից հետո:

Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության դիվանագիտությունը ես կբնութագրեմ, որպես այդ պահի համար համապատասխան դիվանագիտություն: Արցախը ոչ միայն կարողացավ դիմակայել ռազմադաշտում, այլև դիվանագիտական ասպարեզում որդեգրել շատ ճիշտ մարտավարություն: Կարելի է նշել, օրինակ, ԼՂՀ ԱԳ նախարար Կարեն Միրզոյանի հարցազրույցը CNN հեռուստաալիքով, որտեղ նա եթերում էր Ադրբեջանի ԱԳ նախարար Է.Մամեդյարովի հետ, ինչը ավելորդ անգամ ցույց էր տալիս հակամարտության երկու հիմնական կողմերը:

Հայաստանի դիվանագիտությունը ինձ համար փոքր ինչ ավելի դժվար է բնութագրել: Եթե կա ներքին պայմանավորվածություն, որ Ղարաբաղը պետք է ավելի ակտիվ լինի և հանդիսանա, որպես հակամարտության կողմ, ապա դա ճիշտ դիրքորոշում է: Բայց բոլոր դեպքերում, կարծում եմ, Հայաստանի դիվանագիտությունը ոչ միայն պետք է ավելի ակտիվ լինի, այլ մտածի նոր ձևերի, խնդիրների, նոր գաղափարների և հարցադրումների մասին:

Կարծում եմ, որ ապրիլյան պատերազմից հետո ամենակարևոր հարցն այն չէր, թե «ի՞նչ եղավ», այլ այն, թե «ինչպե՞ս եղավ»:

Մինչև 2016-ի ապրիլի Ադրբեջանը ցածր ինտենսիվությամբ էր գնում էսկալացիայի: Նոր աշխարհաքաղաքական պայմաններում Ադրբեջանի գործողությունները կարելի է բնութագրել, որպես ռազմական հանցագործություն, եթե հաշվի առնենք ռազմագերիների և քաղաքացիական անձանց նկատմամբ սարսափելի բռնությունները: Բաքվում չէին էլ թաքցնում իրենց պետական քաղաքականության և ԼՂՀ դեմ ռազմական ագրեսիայի նպատակները:

Հայաստանը պետք է փորձի հասկանալ և աշխարհին ներկայացնել, որ նախագահ Իլհամ Ալիևը օրեցօր կոշտացնում է իր դիրքորոշումը: Այստեղ առանձնացնեմ երեք հանգրվան՝ շարունակականությունը ցույց տալու համար: Նախ, 2011-ին Ալիւեը հայտարարեց դեպի Ստեփանակերտի վերանորոգված օդանավակայան թռչող քաղաքացիական ինքնաթիռներին օդային հարված հասցնելու մտադրության մասին: Սա աննախադեպ հայտարարություն էր: Երկրորդ՝ Հունգարիայի հետ բանակցությունների արդյունքում Սաֆարովին Բաքու վերադարձնելու և պետական բարձր պարգևների արժանացնելու փաստը: Եվ երրորդ՝ ապրիլյան պատերազմը: Առաջին հայացքից իրար հետ ուղղակի կապ չունեցող այս զարգացումները պետք է տեղ գտնեն մեկ փաթեթի մեջ և ներկայացվեն տարբեր մարմիններ՝ եվրոպական ատյաններ և հասարակական կազմակերպություններ՝ «անջատում հանուն փրկության» (remedial secession) նորմի կիրառումը ԼՂՀ նկատմամբ կիրառելու նպատակ հետապնդելով: Հիշեցնեմ, որ այս նույն նորմը կիրառվեց Կոսովոյի դեպքում:

Եթե ավելի պատկերավոր ասեմ, 1990-ականներին Հայաստանի օգնությամբ Արցախի անվտանգության պահպանումը և ռազմական հաղթանակը այն «գինն» էր, որ մենք վճարեցինք միջազգային հանրության կողմից ԼՂՀ միջազգային ճանաչման փոխարեն: Մենք կարողացանք սեփական ուժերով պաշտպանել Արցախի ժողովրդին ցեղասպանության վտանգից և միջազգային հանրությունը որևէ տեսակ միջամտության կարիք այլևս չուներ, և Արցախի անկախությունը չճանաչվեց:

Արդյո՞ք ԼՂ հարցում Հայաստանի դիվանագիտությունը հաշվի առնում է, թե ինչպիսի երկիր է Ադրբեջանը: Նկատի ունեմ, հայկական դիվանագիտությունը հաշվարկում է Ադրբեջանը որպես երկիր, որը ցանկանում է ռեալ կարգավորում գտնել կոնֆլիկտին, թե՞ երկիրը, որը օգտագործում է հարցը ներքին քաղաքական հարցերում էլիտայի անձեռնմխելիությունը ապահովելու համար:

Իմ կարծիքով, Իլհամ Ալիևը քաղաքական գործիչ է, ով չի մտածում պետական մասշտաբով, ուստի Ձեր հարցապնդումը գոյություն ունենալու հիմքեր ունի։

Վերջերս լույս տեսավ Ձեր երրորդ գիրքը, որը չափազանց հետաքրքիր և պրովոկացիոն վերնագիր ունի. «Արդյոք Հայաստանը արտաքին քաղաքականության կարիք ունի» (“Does Armenia Need Foreign Policy”, Gomidas Institute, 2016)։ Գրքում Դուք տարբեր հարցադրումներ եք արել, ընդհանուր առմամբ, փորձելով ներկայացնել Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մարտահրավերները և հնարավորությունները հայ-թուրքական ցյուրիխյան գործընթացի միջոցով, նաև խոսում եք ՌԴ, ԱՄՆ և ԵՄ հետ ՀՀ հարաբերությունների, չստացված Ասոցացման և ԵԱՏՄ անդամակցության պատճառների մասին։ Բայց ի վերջո թողնում եք Ձեր ընթերցողին, որպեսզի նա գտնի վերնագրում դրված հարցի պատասխանը։ Կուզենայի Ձեզ հարցնել. «ինչպիսի՞» արտաքին քաղաքականության կարիք ունի Հայաստանը:

Հայաստանը կարիք ունի անկախ արտաքին քաղաքականության: Որպեսզի այդ քաղաքականությունը լինի «անկախ», պետք է լուծված լինեն ԼՂ հարցը և հայ-թուրքական կարգավորումը, կամ այդ երկու գործընթացներից մեկում գրանցված լինի լուրջ առաջընթաց: Բայց սա ամենևին չի նշանակում, որ մենք պետք է ունենանք մի ռեֆլեկտորային օրակարգ: Ես անգլերեն դա կոչում եմ «foreign policy wish-list», բայց սա ամենևին չի նշանակում «foreign policy wishful thinking»՝ ինչ որ ռոմանտիկ մտածողություն. սրանք տարբեր բաներ են:

Մենք պետք է մտածենք, թե ինչպիսին կլինի մեր արտաքին քաղաքականությունը, եթե այս երկու հարցերը լուծված լինեն:

Մեզ համար կարևորագույն երկիր Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում մենք պետք է հասնենք իրական «ռազմավարական» դաշինքի: Այս հարաբերությունները երկուստեք կարող են լինել շահեկան և արդյունավետ, երբ մենք «փոքր եղբոր» կարգավիճակից անցնենք իրական ռազմավարական հարաբերությունների: Այդ դեպքում Ռուսաստանն ինքը կլինի հետաքրքրված, որ Հայաստանը ունենա անկախ արտաքին քաղաքականություն: