Ներողություն, առերեսում, սուգ...

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Երեքշաբթի, Սեպտեմբերի 16, 2014, ժ. 10:00-ին

Ներում, Հաշտեցում, Երկխոսություն Հայացք Թուրքիայից Ներողություն, առերեսում, սուգ Եդուարդ Տանձիկյան

Եդուարդ Տանձիկյան Լրագրող և մարդու իրավունքների ակտիվիստ

Քաղաքական այն իշխանությունը, որը պատրաստ է առերսեսման, պարտավոր է նախ և առաջ քանդել իր սեփական ձեռքերով կառուցած բետոնե պատը: Դրանից հետո են միայն գալիս առերեսումն ու ներողությունը

Ինչպես որեւէ անձի, այնպես էլ որեւէ երկրի համար ներողություն խնդրելը կրիտիկական մի հանգրվան է: Երկրի մասին կխոսենք, բայց առաջ՝ մարդու մասին: Գիտեմ, մի քիչ դասական է հնչելու, բայց սկզբում դա հարկավոր է. ներողություն խնդրելու սովորույթը, ընկալումը առաջին անհրաժոշտություն է: Հարկավոր է գիտակցել, որ սխալ է տեղի ունեցել և թեկուզ այդ սխալն ուղղելն անհնար է, սակայն գոնե որպես անհրաժեշտ պայման, պետք է ներողություն խնդրել: Այսինքն, առաջին հերթին մենք մեր մեղքն պետք է ընդունենք: Սա էլ է գործընթաց՝ թեկուզ երբեմն դժվար: Բոլորս էլ մեր կյանքի ընթացքում – լուրջ մի հարցի հետ կապված – մեկ կամ մի քանի անգամ ներողություն խնդրել ենք: Սկզբում դա դժվար գործընթաց է եղել: Մենք այն կոչում ենք «առերեսում»: Մինչեւ այդ պահը գուցե մենք մեզ իրավացի ենք համարել, սակայն հետո տեսել ենք, որ մեր շուրջը այլ բան է կատարվում: Մեր ընկերները, մեր շրջապատը մեզ չեն արդարացնում: Զոհի կարգավիճակում հայտնված մի մարդ կա այստեղ: Մի խոսքով, գլխի ենք ընկնում, որ այս ամենում սխալ մի բան կա: Եւ սկսում ենք առերեսման գործընթացը: Սկզբում մեր մեջ մի տեսակ անհանգստություն է՝ մեկի հանդեպ անարդարություն կատարած լինելու անհանգստությունը: Այդպես ենք սկսում առերեսվել, այնուհետեւ սկսում ենք կամաց-կամաց նկատել, թե որտեղ ենք սխալ գործել: Ուրիշների տեսակետներն ենք լսում, փորձում ենք ճշտել մանրամասները:

Որոշակի փուլում առերեսումն ավարտվում է: Արդեն գիտենք, թե որտեղ ենք սխալվել: Սակայն դեռ գործընթացը չի ավարտվել: Մենք միայն մեզ հետ, մեր շրջապատի հետ ենք առերեսվել, հասկացել ենք թե ինչ ենք արել: Հիմա հերթը դիմացինին ասելն է: Սա էլ է գործընթաց, քանի որ որոշ մշակույթներում, ավելի ճիշտ այսպես ասենք՝ որոշ «երկրներում» իր սխալն ընդունելը թուլութուն է համարվում: Եթե ընդունես, որ «մեղավոր» ես, «ներողություն» խնդրես, ապա կարող է թույլ վիճակում հայտնվես: Այդպես կհասկանանան: Հետեւաբար, առերեսումից հետո ներողություն խնդրելը բոլոր դեպքերում կարեւոր քայլ է:

Ամենակարեւորն էլ դա է արդեն: «Ներողություն» խնդրելու դժվարությունը գիտակցող մարդը հաճախ իրեն ստիպում է ներողության փոխարեն այլ բառեր գտնել: Մեղքն ընդունելով հանդերձ, ոմանք կարող են չուզենալ ներողություն խնդրել: Քանի որ, ինչպես արդեն վերեւում նշեցինք, ներողություն խնդրելը որպես թուլության նշան է դիտարկվում: Եթե ձեզ թվում է, թե կյանքը ռազմի, պայքարի դաշտ է, որտեղ դուք միշտ վերեւում կամ առջեւում պետք է լինեք, ապա այդ դեպքում, այո, դա բարդ խնդիր է:

երողություն հայտնելը դիրքերը զիջել է համարվում

Մի ուրիշ ձեւակերպում է պետք գտնել, բայց ի՞նչ: Սկսվում է փնտրտուքը: Կարելի է ասել, օրինակ՝ «ինչ եղել, եղել է», հետո էլ ինչ-որ ժեստ անել, հոնքի կամ շրթունքի շարժումով «կներեք» ասել, և այլն: Երբեմն կարելի է նաեւ այդպես պրծնել: Մեկ-մեկ այն օգնում է, բայց իրականում՝ հազվադեպ է հաջողվում: Ակնկալվողը «ներողությունն» է՝ սխալի ընդունումը: Այնպես որ, «ներողություն» բառը կարեվոր է հենց որպես այդպիսին: Դրա համար է, որ մեր մայրերը մեզանից պահանջում են ներողություն խնդրել, շեշտը դնելով «ներողություն» բառի վրա: Կարեւորն այդ բառը արտաբերելն է, կամ գոնե «ես սխալ էի» ասելը, «ինչ եղել, եղել է»-ի փոխարեն...

Ինչո՞ւ է կարեւոր «ներողություն» բառի օգտագործումը և ինչո՞ւ է դիմացի կողմը անպայման այդ է սպասում և ոչ թե մի այլ բառ կամ ձեւակերպում: Իհարկե, հիմա այստեղ իմ նպատակը մեր իմացած բաների մասին պատմելը չէ:  Պարզապես եթե այս հարցի վրա մի քիչ կանգ առնենք, ապա կարծում եմ, որ ավելի հեշտ կլինի անդրադառնալ պետություն/հասարակություն» խնդրին: Այո, ինչո՞ւ անպայման «ներողություն»: Պատճառը պարզ է, իհարկե: Բոլորս էլ գիտենք «ներողություն» բառի իմաստը, սակայն դա մի այլ նշանակություն եւս ունի. մեր նախկին վիճակի համեմատությամբ դա դիրքերի զիջում կլինի:

Մենք մեր զրուցակցի հետ հավասար դիրքերի վրա լինենք, թե չէ՝ կամ աշխատանքի, տարիքի կամ ընտանեկան հարաբերությունների տեսակետից ավելի բարձր ու հզոր դիրքի վրա... Ինչ դիրքում էլ լինենք, քանի դեռ ներողություն չենք խնդրում, նշանակում է, որ մեր զրուցակցից ավելի բարձր ու հզոր դիրքի վրա ենք ուզում լինել: Միայն ներողություն խնդրելով, հետեւաբար միայն մեր մեղքը խոստովանելով է, որ մեր դիրքերը կզիջենք: Կարեւորն այն է, որ հավասար դիրքերում չլինենք, հարկավոր է ավելի ստորադաս դիրք գրավել: Որոշ  առումով, մենք ծնկի կգանք նրա առջեւ: Հենց այդ պատճառով էլ մենք երբեմն ֆիզիկապես ծնկի ենք իջնում մեր զրուցակցի առջեւ: Այդպիսով, մենք ասում ենք՝ «Միայն այսպես կարող եմ ներաղամտություն հայցել», ծնկի գալով կամ առանց ծնկի գալու: Միայն այդ պահին, նրա դիմաց խոնարհվելով, ծնկաչոք, մենք կարող ենք քավել մեր մեղքը: Սկզբում ծնկի ենք իջնում, որպեսզի հետո հավասարվենք նրան - եթե դիմացինը հարմար է համարում, իհարկե: Որոշ մեղքեր այսպես են վերացվում. Վիլի Բրանդտի Լեհաստանում արածը որոշ առումով այդ էր արդեն:

Մյուս կողմից, սակայն, ներողություն խնդրելու հարցը նույն մեդալի երկու երեսի նման է: Քանի որ կա նաեւ ներողություն խնդրելու պարտադրանքը: Սա արդեն մարդկային հարաբերությունների, հիերարխիայի, ուժի հարց է: Այս դեպքում  "ներողություն" խնդրելու, առերեսման ու ինքն իրեն հաշիվ տալու գործընթացից որոշակիորեն դուրս ենք գալիս: Առավել եւս, եթե ներողություն պահանջող կողմը իրեն ավելի բարձր է դասում ու այդ բանն էլ ավելի է ընդգծում, ապա դա պարտադրանքի կարող է վերածվել: Նման իրավիճակներում, հատկապես եթե ներողություն ակնկալողը սոցիալական բարձր դիրք է գրավում, եթե գործատու է, եթե քաղաքական գործիչ է, ապա այդ ներողությունը դադարում է ներողություն լինելուց: Քանի որ ներողություն խնդրողը վերեւում մեր հիշատակած առերեսման չի գալիս: Դա արդեն պարտադրված ներողություն է: Եթե նա ներողություն չհայցի, ապա դժվարությունների առաջ կկանգնի, կբախվի առօրյա խնդիրների: Եթե նա ի վիճակի չէ դիմակայելու, ապա ստիպված ներողություն կխնդրի: Մի գուցե սա էլ ծնկի գալ է նշանակում, բայց իրականում դա ծնկի բերել է: Պարզապես, հիերարխիան նորից է վերարտադրվում, ուրիշ ոչինչ: Պետությունների միջեւ հարաբերություններում եւս ժամանակ առ ժամանակ տեսնում ենք այդ բանը: Բայց խնդրո առարկա ներողությունը սա չէ: Սա ամենավատ օրինակն է:

Եվ վերջապես անդրադառնանք ներողություն ակնկալողին: Նա տուժողն է, անվիճելի տուժողը, ով մեծ կորուստ է կրել՝ նյութական ու բարոյական: Պարզ է, որ նա հատուցում կպահանջի, բայց, իհարկե, նաեւ «ներողություն»: Միայն նյութական հատուցումը չի բավարարի նրան: Ինչո՞ւ: Որովհետեւ, ինչպես սկզբում էլ ասացինք, նա կուզենա, կակնկալի որ իրավախախտը առերեսվի իր արածի հետ: Եթե հանցանք գործողը չառերեսվի իր արածի հետ, հատուցումը թերի կմնա (եթե հատուցման հարց կա, իհարկե:) Հանցագործի իր հանցանքի հետ առերեսվելը նույնքան կարեւոր է, ինչքան փոխհատուցումը և երբեմն նույնիսկ ավելին: Հենց դրա համար էլ ասում են՝ եթե պետք է, փոխհատուցումը մի կողմ դնենք, ներողությունը բավարար է: Պարզ է, որ միայն առերեսվելով չի լինում. Ինչպես վերեւում էլ ասացի, կարեւորը «ներողություն» բառը օգտագործելն է: (Այստեղ կարող ենք հիշատակել, օրինակ, Ուլուդերեի ռմբակոծումների հետեւանքով  զոհված  34 քաղաքացու հարազատներին ԱԶԿ (Արդարություն և զարգացում կուսակցություն, AKP) կառավարության համառորեն ներողություն «չխնդրելն» ու  «ներողության փոխարեն շատ բաներ ենք արել» ասելը: Համառորեն ներողություն չխնդրելու այս կեցվածքը վերեւում հիշատակածս պետություն-հասարակություն, կենտրոնական իշխանություն-քրդեր հարաբերությունների վառ արտահաայտությունն է:

Ժխտողականությունը հանցագործության շարունակությունն է

Որոշ իրավիճակներում - այո, հիմա արդեն կարող ենք անձերի միջեւ հարաբերություններից տեղափոխվել հասարակությունների միջեւ հարաբերություններին –իրավախախտն իր գործն անում է քանի որ վերեւից է նայում մյուսին: Ինքն իրեն ավելի բարձր դասելով, նա արդեն մյուսին իր հավասարը չի համարում և նույնիսկ իր արարքով նրան է՛լ ավելի ներքեւ է հրում: Նրա նպատակը մյուսին թուլացնելն է, գուցեեւ՝ ոչնչացնելը: Դա է այդ արարքի իսկական նպատակը: Մասամբ այս պատճառով է, որ փոխհատուցումը բավարար չէ:  Քանի որ այստեղ «փողը կտամ, կպրծնեմ» հասկացության մասին չէ խոսքը: Հենց այդ կեցվածքի պատճառով է, որ (քանի դեռ ներողություն չի խնդրում, քանի դեռ ժխտում է իր արածը) նա ըստ էության շարունակում է գործել նույն հանցանքը: Հետեւաբար, կարող ենք հանգիստ պնդել, որ որոշ առումով ժխտումը հանցագործության շարունակությունն է:

Երեւի հենց այստեղ կարող ենք լիովին մուտք գործել պետությունների ու  հասարակությունների դաշտը: Ի՞նչ էինք ասում՝ փաստորեն ժխտումը հանցագործության շարունակությունն է մեկ այլ հարթության վրա: Հերթը Թուրքիային կհասնի, իհարկե: Կհասնենք Թուրքիայի պաշտոնական տեսակետին, նրա «բառապաշարին»:  Թուրքիայում պաշտոնական տեսակետի ու հիմնադիր իշխանության արածն էլ դա է՝ առանց երկմտանքի, նա ժխտողականությունը  կառուցում է նախ և առաջ բառապաշարի վրա: Այս ոլորտում նա իրոք տպավորիչ  «հաջողությունների» է հասել՝ բառի բացասական իմաստով: Նա այդ բառապաշարը երկու դաշտում է  ստեղծել ՝ քրդերի ու հայերի: Շատ իմաստալից է, քանի որ հանրապետությունը փաստորեն այդ երկու (եթե հույներին էլ հաշվենք՝ երեք)  ժողովուրդների «դեմ» է ստեղծվել: Քանի որ հանրապետության հիմնադրումը չի մտնում մեր բուն նյութի մեջ՝ դրա պատմությանը չենք անդրադառնա, սակայն անկողմնակալ մի նյութ ընթերցելով անգամ կարող ենք տեսնել, որ Թուրքիայի Հանրապետությունը յուրացրել է «Իթթիհատ վե թերաքքի» (Միություն և առաջադիմություն) կուսակցության «թուրքական և մուսուլմանական պետություն» բնույթը, իսկ հիմնադրումից հետո քրդական առաջին ընդվզման առիթով իսկ (Շեյխ Սայիդի աբստամբություն), այդ «մուսուլմանական»-ից կտրել-հանել են քրդական և կրոնապաշտ հատվածը:

Այս ուղղության վրա ստեղծված հանրապետությունը երկու խոշոր ժխտումների է գնացել:  Հայոց ցեղասպանության/կոտորածների ժխտումն ու քրդերի գոյության ժխտումը: Մի քուրդ քաղաքաքական գործչի տարիներ առաջ բարձրաձայնած կես կատակ-կես լուրջ այն միտքը, ըստ որի «Արդեն քանի տարի է հայերը փորձում են ապացուցել, որ սպանվել են, իսկ քրդերը՝ որ ապրում են», իրականում շատ հստակ ու սեղմ ամփոփում է այս իրավիճակը: Հիմնադիր իշխանության հնարած բանաձեւը հետեւյալն էր՝ քուրդ կոչեցյալ ազգ գոյություն չունի, իսկ հայկական կոտորածները, ցեղասպանությունը «ենթադրյալ» են: Այս «այսպես կոչված» արտահայտության ընտրությունը շատ լավ է ամփոփում Թուրքիայի Հանրապետության դիրքորոշումը իր իսկ հասարակության նկատմամբ: Իսկ «այսպես կոչված» որակումը ժամանակի ընթացքում սկսեց  կիրառվել ոչ միայն Հայոց ցեղասպանության, այլ նաեւ պաշոնական տեսակետին հակասող բոլոր կազմակերպությունների ու հասկացությունների նկատմամբ: Օրինակ բերենք  նորությունների թողարկման ընթացքում օգտագործվող նմանատիպ մի նախադասություն՝ «ահաբեկչական կազմակերպության այսպես կոչված Թունջելիի պատասխանատուն...»: Խնդրո առարկա կազմակերպությունը ոչ այլ ինչ է, քան PKK-ն (Քրդական բանվորական կուսակցություն), որի հետ պետությունը տարիներ անց բանակցության պիտի նստեր: Սակայն, այդ բառի օգտագործման այլ ոլորտները մեր թեմայից դուրս են: Մենք այստեղ ուզում ենք փոքր ինչ  կանգ առնել հայկական կոտորածների ու ցեղասպանության նկատմամբ գործածվող «այսպես կոչված»-ի վրա: Քանի որ դա կապված է նաեւ ներողության ու առերեսման հետ:

Եթե մենք մեր թաղված տեղից վեր կենանք, եթե պաշտոնական տեսակետների ռմբահարումից  ճողոպրելով մեր գլուխը կարողանանք  բարձրացնել ու մեր շուրջը նայել, ապա կտեսնենք, որ մի իշխանություն ու դրա հետ մեկտեղ «մեծամասնություն» հանդիսացող որոշ տարրեր Անատոլիայի բնիկ մի ժողովրդին էթնիկ զտման են ենթարկել: Տեղահանել,  սպանել և տիրացել են նրանց  ունեցվածքին: Ստացած հարվածից հետո, այդ հողերում ապրող հայ բնակչության թվաքանակն իջել է խորհրդանշական մակարդակի: Այդ ամենից հետո, տուժողի ու հանցագործի միջեւ բնականաբար լարվածություն է առաջացել, ավելի ճիշտ՝ դաժանության զոհը սկսել է հատուկ «մոտեցում» ակնկալել:

Հիմա արդեն կարող ենք խոսել բուն քաղաքականությունից:  Ինչպես հայտնի է, 2015 թիվը հեռվում չէ՝ 1915-ի հարյուրամյակն է: Տուժողների, զոհվածների հարազատների չափ՝ «պաշտոնական տեսակետին» դավանող ԱԶԿ-ն եւս շատ հավանաբար պարտաստությունների մեջ է: Դրա նշաններն ակնհայտ են: Լինելով  պարգմատիկ կուսակցություն, առանց դասական պաշտոնական տեսակետի սահամններից «շատ» դուրս գալու, բայց միաժամանակ դրանից փոքր ինչ շեղվելով՝ մի նոր բանաձեւ է փնտրում: ԱԶԿ-ի ձեռնարկած քայլերն այն տպավորությունն են թողնում, որ նա չի ուզում շատ ուշադրության կենտրոնում լինել: Վերջերս «Ակոս»-ին տված հարցազրույցում, այդ քայլերից մեկի մասին պատմեց Մշակույթի նախարար Օմեր Չելիքը (1): Նախ տեսնենք, թե ինչեր է ասել.

«Անկեղծ եմ ասում, ցեղասպանության բոլոր իմաստերն աչքի առջեւ ունենալով եմ ասում, իմ կարծիքով, տեղի ունեցածը հնարավոր չէ անվանել ցեղասպանություն: Այստեղ, հզոր փոթորկի ժամանակ, իշխանության վակուումի պայմաններում փոխադարձ կոտորածներ են տեղի ունեցել:. Այնպես որ կա՛մ պիտի հենվենք ժողովուրդներին հասունացնող «սգալը առաքինություն է» գաղափարի վրա ու այդպիսով կառուցենք մեր նոր ապագան, կա՛մ էլ նույն ձեւով պիտի շարունակենք՝ ցեղասպանության լոբբիի ու նրան հակադրվող քաղաքականությունների խաղալիքը դառնալով:»

Ըստ նախարար Չելիքի՝ կատարվածը ցեղասպանություն չէ, իշխանության վակուումի պայմաններում փոխադարձ կոտորածներ են տեղի ունեցել: Այստեղ դասական պաշտոնական տեսաակետից դուրս նոր խոսք չկա: Սակայն մի նոր բանաձեւի փնտրտուք կա: Դա էլ հետեւյալ տողերում է երեւում.

 «Առերեսվելը և միմյանց ներելն իմ կարծիքով ավելի կարեւոր է, քան ներողություն խնդրելը: Հանրապետական շրջանում մարդիկ իրենց դավանաքի, մայրենի լեզվի ու էթնիկ ծագման բերմամբ Անատոլիայի ներսում իսկ սփյուռք դարձան: Միմյանց ներելու և առերեսվելու մասին խոսելիս սա նկատի ունենք: Մեր ապագան պետք չէ անցյալի փակագծի մեջ խցկել: Եթե հաշվեհարդար է պետք, ապա ոչ թե հայերն ու թուրքերը պետք է հաշիվ մաքրեն իրարից, այլ մեր մեջի իթթիհատականներն ու ցեղասպանության լոբբիստները:»

Պաշտոնական տեսակետի ամբարտավանությունը շարունակվում է

Այո, այս տրամաբանությունը, այս ձեւակերպումը պաշտոնական տեսակետից մի քայլ առաջ է: Իհարկե, նաեւ դրական է՝ գոնե առերեսման մասին է խոսվում: Բայց ուրիշ ոչի՛նչ: Գտած բանաձեւն էլ «միմյանց ներելն» է: Առաջին հայացքից բավական լավ է հնչում: Իշխանությունը նկատել է, որ ինչ-որ բաներ են տեղի ունենում. իրականում նա լավ գիտի, թե ինչ է տեղի ունենում՝ և ասում է «դե արի, միմյանց ներենք»: Այնուամենայնիվ, մի հարց է  ծագում այստեղ: Հոդվածի սկզբում «անհատներին» վերաբերող բաժնում մի քիչ խոսել էի այդ մասին: Նրանք «ներողություն» չխնդրելու ավելի հեշտ ձեւ են գտել: Խուսափում են այդ բառից: Ինձ կարող են առարկել, որ գուցե սա էլ է որոշ առումով «ներողություն»,  Թուրքիայի այս դիրքին հասնելը նույնպես կարեւոր է, իսկ պետությունների մակարդակով «անպայման» ներողություն ակնկալելը կարող է անիրատեսական լինել:

Այո, այդ կարծիքն էլ իրավունք ունի գոյություն ունենալու, բայց պետք է իմանալ, որ երկրների կամ հասարակությունների միջեւ «միմյանց ներելու» նման հասկացություն չկա: Համենայնդեպս, այդ ձեւակերպումը վերջնական չի կարող լինել: Երկու պատճառով. նախ, տուժողի, զոհի տեսակետից «արարքը» բնորոշված չէ, իսկ իրավախախտն ընդունելով հանդերձ իր արարքը՝  նախընտրում է «անտեսել» տրամաբանական հետեւանքը»: Կարճ ասած, չի ուզում ներում հայցել: Պարզապես ընդունում է, որ ինչ-որ բան եղել է, սակայն դա խառնաշփոթի մեջ պատահաբար է տեղի ունեցել՝ այն վերածելով մի պատահարի, որտեղ ոչ հանցագործ կա, ոչ էլ սուբյեկտ: Սա անխուսափելիորեն վերարտադրում է իշխանության և տուժողի միջեւ հիերարխիան:  Հանցագործի ժառանգությանը տիրացած իշխանության՝ պաշտոնական տեսակետի ամբարտավանությունը շարունակվում է: (Հենց այստեղ կարելի է մի հիշեցում եւս անել.: Հիշենք ԱԶԿ կառավարության հայտարարությունը Մավի Մարմարա նավի վրա հարձակման կապակցությամբ՝ այնտեղ Իսրայելից «անպայման» ներողություն էր ակնկավլում և նշվում էր նաեւ, որ առանց «ներողություն» բառի օգտագործման հարաբերությունների կարգավորումն անհնար է: Եկեք համեմատենք նաեւ  Օմեր Չելիքի «միմյանց ներելը ներողությունից ավելի կարեւոր է» նախադասությունը և վարչապետ Էրդողանի Ուլուդերեի մասին խոսելիս արտաբերած նախադասությունը՝ «Մենք ավելին ենք արել, քան ներողություն հայտնելը»):

Այնուհետեւ, միմյանց ներել արտահայտությունը գործածման տարբեր ոլորտներ կարող է ունենալ: Առավել լայնորեն է օգտագործվում հետեւյալ առումով. «երկու կողմերն» էլ ընդունում են մոռանալ «եղած-չեղածը», որոշում են միմյանց  ներել ու այնուհետ թեման հանել օրակարգից: Այս կերպ,  բնականաբար տուժողին ակնարկվում է, որ նա է էլ է որոշ չափով մեղավոր ու պետք է այն ընդունի:  Հարցն այսպես դիտարկելիս, նկատում ենք նաեւ, որ այդ բանաձեւը ոչ թե ներում/առերեսում է ենթադրում, այլ նպատակ ունի թեման «փակելու», գոնե այդ տպավորությունն է ստեղծում տուժողի, զոհի հարազատի մոտ:

Վերջին անգամ անդրադառնանք Չելիքի խոսքերին, որտեղ նա նույն հարթության վրա է դնում «մեր մեջի իթթիհատականներին ու ցեղասպանության լոբբիստներին»՝ նրանց համարելով նույնանման դերակատարներ: Հիշենք, թե պաշտոնական տեսակետը տարիներ շարունակ ինչպես էր որպես «վատ հայեր» ներկայացնում 1915թ դեպքերը «ցեղասպանություն» որակող շրջանակներին: Դեռ նույն մեխանիզմն է աշխատում: Պատահածը «ցեղասպանություն» չորակողները «լավ հայերն» են, իսկ այդպես որակողները՝ «վատ հայեր»: Այս վերջինները հիմնականում արտասահմանում ապրող «սփյուռքի» ներկայացուցիչներն են: Իհարկե, ոչ ոք չի հարցնում, թե երկրի ներսում ապրող հայերն ինչու չկարողացան այն անվանել «ցեղասպանություն»: Մի՞թե կարող էին: Անվանողներին ի՞նչ պատահեց: Կամ ինչքանո՞վ էր հնարավոր օրակարգ բերել 1915 թվին և ավելի ուշ տեղի ունեցած հայկական գույքի յուրացումը: Մի կողմ թողնենք ցեղասպանությունը. «կարգավորման», փոխադարձ բուժման կողմնակից՝ կյանքը դրան նվիրած Հրանտ Դինքին թիրախ դարձնող միջավայրն ինչո՞վ է բացատրվում: Ինչո՞ւ նա այդքան հեշտությամբ թիրախ դարձավ, ի՞նչ էր դրա պատճառը: Ինչպիսի՞ միջավայրում են ապրել և ապրում հայերը Թուքիայում: Քանի դեռ այս հարցերին արդարացի պատասխաններ չենք փնտրում, լավ հայ/վատ հայ հավասարման կողմնակիցները շատ կլինեն այս երկրում: Պարզ է, որ այդ դեպքում՝ «հանցագործ» իթթիհատականների ու զոհերի հարազատներ հանդիսացող սփյուռքի նույն հարթության վրա դիտարկմանը մարդիկ նորմալ են նայելու:

Օմեր Չելիքի խոսքերին վերաբերյալ թեման փակելուց առաջ հետեւյալն էլ ասեմ: Անշուշտ, հնարավոր չէ կանխատեսել, թե ինչպիսի քաղաքական մթնոլորտ կլինի 2015 թվականին կամ նախօրեին: Հետեւաբար, հնարավոր չէ պնդել, թե ԱԶԿ-ը կամ Թուրքիան անպայման մեր նկարագրած դիրքորոշումը կբռնի: Դա կարող է լինել ավելի մեղմ տոնով, ինչպես նաեւ ավելի կոշտ տոնով: Սակայն տվյալ պահին մեր ձեռքի տակ ունեցած խոսքերը ամենակոնկրետ փաստերն են, դրա համար էլ վերլուծությունս այս խոսքերի վրա հիմնվելով արեցի:

Ի՞նչ կարող է ակնկալել տուժողը՝ զոհը:

Այդուհանդերձ, մենք չենք ասում, որ այստեղ ամեն ինչ  այնքան հարթ է ու հստակ: Հարցեր կան, անշուշտ: Երեւի հենց այստեղ դիմենք Մարկ Նշանյանին: Նրա տարբեր առիթներով կարդացած դասախոսությունները (աղետ, ներում, ներողամտություն, սուգ և այլ թեմաներով) ամփոփվեցին  «Գրականություն և աղետ» (2) վերնագիրը կրող մի գրքում: Խնդրո առարկա գրքի մի հատվածում նա, Դերիդային էլ մեջբերելով, հետեւյալ մտքերն է արտահայտում.

«Որպեսզի բոլորս միասին կարողանայինք տեսնել, թե ինչ է հաշտեցումը և ինչ է այնտեղ  թաքնված, հաշտեցման շարժման առաջին քայլը պետք է լիներ խոստովանությունը, ներման հայցը, հաշտեցման ծրագիրը: Այս թեմաները իր կյանքի վերջին տարիներին Դերիդային էլ զբաղեցրել էին:  Բազմիցս եւ շարունակաբար նա նույն հարցերն էր օրակարգ  բերում. ներման տեսարանի գլոբալիզացման հարցը, խոստովանության և վկայագրության համաշխարհային թատերականացման հարցը: Մեր հանցանքների ու մեր պապերի հանցանքների համար մեղքերի թողություն ենք խնդրում:  Այո, մեղավոր ենք, ներում ենք խնդրում: Կամ էլ, մի այլ ձեւակերպմամբ՝ թեեւ անձամբ մեղավոր չենք, սակայն ներողություն ենք խնդրում: Ո՞ւմ անունից և ինչի՞ համար: Պետությա՞ն անունից: Քաղաքացիական հասարակությա՞ն անունից: Մեր պապերի՞ անունից: Մեր պապերի անունից խոսելու իրավունք ունե՞նք մենք արդյոք: Ընդ որում, «ներողություն ենք խնդրում» նախադասությունն  ո՞ւմ է հասցեագրված: Ազգի՞ն: Հասարակ մարդկա՞նց: Այդ մարդկանց ներկայացնող կամ էլ ազգը մարմնավորող պետությա՞նը: Համաշխարհային մի դատարանի՞: Անկասկած՝ բազմաթիվ հարցեր կան այստեղ: Համենայնդեպս, նրանցից ամեն մեկը արժանի է շուտափույթ պատասխանի, հետեւաբար անհրաժեշտ հարցեր են: Ավելին, հորիզոնում մի այլ հարց է նշմարվում: Արտաբերվելիք անհրաժեշտ նախադասությունն արդյո՞ք  «ներողություն ենք խնդրում» կամ «ներողություն եմ խնդրումն» է: Թարգմանելիս երբեմն ‘I apologize’ ձեւն էր ստանում, բայց երբեք՝ ‘I ask forgiveness’ (...): Այս նախադասություններն իսկապե՞ս ներողություն խնդրելու նախադասություններ են արդյոք: Դիմացի անձն ի վիճակի՞ է արդյոք որոշել, թե ինքը ո՞ւնի  ներում շնորհելու այդ իրավասությունը, թե՞ ոչ:»

Կարեւոր հարցեր են, իհարկե, սրանք: Այս ամենի հանդեպ իմ վերաբերմունքն այն է, որ պետք է աջակցել անցյալի հետ առերեսման ամեն տեսակ դրսեւորումներին, ընդառաջել «հաշտեցման» ուղղությամբ արված բոլոր քայլերին՝ քաղաքական հարթությունում...

Այսպիսով, թե հոդվածի ավարտին հասանք և թե կարեւոր մի հանգրվանի: Այսպես ավարտենք. ի՞նչ է ակնկալում  տուժողը: Եթե դա ժամանակ առ ժամանակ, տուժողից տուժող տարբերվում է, սակայն բուն խնդիրը մնում է անփոփոխ ՝ ճանաչումը: Այսինքն, արարքի արդարացի բնորոշումն ու ճանաչումը հանցավորի կողմից: Սա տուժողի՝ զոհի ամենահիմնական իրավունքն է: Նույնիսկ՝ ավելի  քան իրավունքը, դա գոյության ձեւ է: Առանց ճանաչման, նա չի կարող ա) սուգ անել,  բ) բավարարել արդարության զգացումը: Սգով սկսենք. ցեղասպանությունից, կոտորածից բոլորովին այլ մի օրինակ բերեմ. 1990թթ մեծ թվով մարդիկ էին անհետացել պետական ավազակախմբերի դժողք դարձրած հարավ-արեւելյան Անատոլիայում, ինչպես նաւ Ստամբուլում: Պաշտոնոտար անձինք քրդերին, ընդդիմաիրներին տներից վերցնում տանում էին և այդ մարդկանցից այլեւս լուր չէր ստացվում: Հնարավոր է, որ նրանց սպանել ու թաղել էին զանգվածային գերեզմաններում:. Պետական հեղաշրջման տարիները չէին, բայց  կատարվածը զինվորական խունտայի դասական մի հնարքն էր: Երբեմն անկապ վկաներ էին հայտնվում, սակայն հետախուզությունը որեւէ արդյունք չէր տալիս: Շատ դժվար է նկարագրել «անհայտացման» այս գործընթացի առաջացրած տրավման՝ տուժողների ընտանիքների մոտ:  Եվ, այնուհանդերձ, շատ տարիներ անց,  որոշ պաշտոնյաների խոստովանությամբ կամ հետախուզության արդյունքների շնորհիվ որոշ քանակով ոսկորներ հայտնաբերվեցին: Հենց այդ ժամանակ, այդ անհայտ կորածների հարազատները նորից խոսեցին: Այդ խոսքերում թերեւս ամենակարեւորը հետեւյալն էր՝ «Հիմա արդեն կարող ենք սգալ»: Այո, արդեն կարող էին սգալ, քանի որ պետությունը ժամանակին նրանց զրկել էր հարազատների կորուստը սգալուց՝ թաքցնելով, չհայտնելով նրանց ոսկորների գտնվելու վայրը: Տարիներ շարունակ, հարյուրավոր մարդիկ չէին կարողացել ողբալ իրենց երեխաների, ամուսինների, հայրերի մահը: Գուցե մեզ համար դժվար է  պատկերացնել, հասկանալ, սակայն  լավ էլ տեսնում ենք, թե ինչքան դաժան կարող է լինել «իշխանությունը»:

Ժխտողականությունը հայ հասարակության ձեռքից խլել է «սգալու իրավունքը»

Որոշ առումով, նույն բանն են անում ժխտողականության քաղաքականությունը, ժխտողականության  մշակույթը, լրատվամիջոցներում օգտագործվող «այսպես կոչված Հայոց ցեղասպանություն» արտահայտությունը: Ժխտելով, «այսպես կոչված» ասելով, մի բան էլ ավել՝ «իսկական տուժողը մենք ենք» փաստարկը ճոխ-ճոխ  կրկնելով՝ նրանք հայ հասարակության ձեռքից խլել են «սգալու իրավունքը»: Այնպես, ինչպես չէին հայտնում «կորած» ոսկորների գտնվելու վայրը: Տարբերությունն այստեղ այն է, որ դեռ մեր ժամանակը չի եկել, 1915-ից ի վեր սպասում ենք: Չկարողանալ սգալու համար սա չափազանց երկար ժամանակ է:

Ասել էինք նաեւ, որ զոհը չի կարող բավարարել արդարության զգացումը: Երեւի այստեղ  առանձնահատուկ  բացատրության կարիք չկա: Մարդիկ բնականաբար արդարություն են ակնկալում: Դրա գլխավոր պայմանը զոհին «զոհ» ասելն է: Առաջին քայլը դա է: Սակայն, ժխտողականության քաղաքանության շարունակությունը հանդիսացող պաշոնական տեսակետը (նշենք նաեւ, որ  հասարակության մի լայն հատված կիսում է պաշոնական այդ տեսակետը) այդպես էլ չի համակերպվում զոհի «զոհ» լինելու հետ: Եվ որպես այս քաղաքականության շարունակություն, նրանք հաճախ պնդել են, որ զոհը հենց իրենք են եղել ու դա հրամցրել են հայկական համայքին: Ամփոփ՝ ինչպես «սուգն» են խլել տուժողների ձեռքից, այնպես էլ «իրականությունն» են խլել նրանց ձեռքից, տարիներ շարունակ արտասանվող, կրկնող ճառերով «զոհն» էլ է իր տեղը փոխել (3), ու կարծես այս ամենը հերիք չէ՝ «հայ լինելն» էլ դարձել է հայհոյանքի, մեղադրանքի/վիրավորանքի միջոց՝ «մեր մշակույթում ռասիզմ չկա» ու նման փաստարկների զուգակցությամբ: Հետեւաբար, եթե պատահաբար մի օր առերեսվելու պատրաստ քաղաքական մի իշխանություն հայտնվի, ապա նա պետք է առաջին հերթին քանդի բետոնե այն պատը, որի կառուցմանը ինքն էլ է մասնակցել:

Դրանից հետո են միայն գալիս առերեսումն ու ներողությունը: Եվ միայն այդ կերպ կսկսվի սուգը:

1 - Հարցազրույց Օմեր Չելիքի հետ, Ակոս, 25 ապրիլ 2013

2 - Edebiyat ve Felaket, İletişim yayınları (Իլեթիշիմ հրատարակչություն), թարգմ. Այշեգյուլ Սյոնմեզայ, էջ 207

3 - Իհարկե, սա չի նշանակում, որ ես չեմ կարեւորում թուրք/մուսուլման հատվածի ունեցած կորուստները: Այնտեղ էլ կորուստներ տեղի ունեցել են՝ հարկավոր է վշտակցել ու կարեւորել: Բայց դա համեմատել 1915-ին տեղի ունեցածի հետ ու դրանով 1915 թիվը առ ոչինչ համարելը, մեղմ ասած, արդար մոտեցում չի լինի: