Հայոց ցեղասպանություն․ Մտորումներ պատասխանատվություն և ամոթ հասկացությունների շուրջ

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Հինգշաբթի, Հունվարի 19, 2017, ժ. 01:55-ին

Հայոց Ցեղասպանություն, Ճանաչում և Փոխհատուցում Հայացք Թուրքիայից  Հայոց ցեղասպանություն. Մտորումներ պատասխանատվություն և ամոթ հասկացությունների շուրջ  Դույգու Թաշալփ

Դույգու Թաշալփ Քաղաքագիտության ֆակուլտետ, Նյու Յորքի համալսարան

Նրանք, ովքեր թաքուն հույս ունեն նախկին իթթիհադական պարագլուխների հուշերում գտնել Հայոց ցեղասպանության (1915-1916) անկեղծ՝ ցավով արտահայտված խոստովանություն, պետք է հիասթափվեն: Այդ հուշագրություններն ու այդ մարդկանց ուսումնասիրող պատմաբանը եւս պետք է հեռու մնա նման բան փնտրելուց, ոչ միայն այն պատճառով, որ դա ձախողման է դատապարտված, այլ նաեւ քանի որ դա նպատակային է՝ ուղղորդված և հակագիտական: Իթթիհատականների դեմքին ամոթից կարմրելու նշույլ փնտրելով մենք պիտի մատնեինք «նրանց» և «մեր» միջեւ գոյություն ունեցող հեռավորությունը չափելու միտումը, այսինքն` գնահատելու նրանց մարդկայնությունը: Իրականում, սկզբից եւեթ այդ մարդկանց մեջ պետք է տեսնել մարդը:

Մարդկության դեմ հանցագործությունների համար պատասխանատու իթթիհադական առաջնորդները՝ իրենց հուշերը գրելու պահին արդեն իսկ մեղավոր էին ճանաչվել այդ հանցագործությունների համար, Ստամբուլում տեղի ունեցած դատավարությունների շրջանակում. նրանց մեղքն ապացուցվել էր, իսկ նրանցից ոմանք հեռակա կարգով մահվան էին դատապարտվել: Սակայն, իրենց հուշագրություն-հիմնավորումներում, ինչպես և Նյուրնբերգյան դատավարության դատապաշտպանները (1945թ հոկտեմբերի 18 - 1946թ հոկտեմբերի 1), իթթիհադականները չեն ժխտում ջարդերի ո՛չ իսկությունը, ո՛չ մտադրությունը, ո՛չ էլ մասշտաբը: Նրանք ցինիզմը ծայրահեղության են հասցնում՝ իրենց իսկ վերագրվող մեղքերի հոսանքն ի վեր: Նրանք հստակ կերպով չեն էլ ժխտում, ինչը հեշտ կլիներ հերքել: Նրանց փաստարկումը մեջընդմեջ հիմնված է Կանտի սահմանած մեղադրանքի - տիեզերաբանական և էթիկական - երկու տարրերի վրա. մերթ նրանք չեն ընդունում, որ այդ արարքները իրենք են կատարել,  մերթ մերժում են այդ արարքների բացասական բարոյական որակումը, հանցավոր բնույթը: Կցկտուր բառերով ու վատ քողարկված հպարտությամբ՝ նրանք ընդունում են ոճրագործության իրողությունը, բայց հրաժարվում են պատասխանատվություն ստանձնել ու կրել պատիժը:

Իսկ Թուրքիայում՝ իթթիհադականների հուշերը ներկայացվում և ընկալվում են որպես այնպիսին, ինչպիսին նրանք հավակնում են լինել՝ պատմության դասագրքեր և ճշմարտության դիսկուրսներ: Դրանք ավելի հաճախ են օգտագործվում երիտասարդ  թուրք պատմաբանների կողմից (վերջերս բազմաթիվ ատենախոսություններ են գրվել Միություն եւ առաջադիմություն կուսակցության կամ իթթիհադականների կենսագրությունների շուրջ), բայց այդ աշխատությունները բացառապես փաստա-վավերագրական արժեք ունեն և ամբողջովին զուրկ են քննադատական մտածողությունից: Սակայն Թուրքիայից դուրս մեծ թվով պատմաբաններ նշել են, որ անհրաժեշտ է վերլուծել և հարցականի տակ դնել այդ աղբյուրները: 1986 թվականին հրապարակած իր հոդվածում Էրիկ-Յան Ցյուրխերը (Erik-Jan Zürcher) ներկայացնում էր այն մեթոդաբանությունը, որը պետք է օգտագործել այդ «այլընտրանքային աղբյուրները» ուսումնասիրելիս. այնպես որ՝ նախքան այդ գրությունների բովանդակության վրա կենտրոնանալը, պետք է նախապես հարցադրումներ առաջ քաշել դրանց հեղինակի ու դրանց գրառման և հրապարակման համատեքստերի շուրջ: Էրիկ-Յան Ցյուրխերն ինքն իսկ իր The Unionist Factor (Իթթիհատական գործոնը) աշխատությունում, ինչպես ավելի ուշ Շյուքրյու Հանիօղլուն (Şükrü Hanioğlu), փորձարկման էր ենթարկել իթթիհատականների զանազան հուշագրությունները՝ միաժամանակ դրանք համեմատության մեջ դնելով այլ աղբյուրների հետ, ինչպիսիք են մամուլն ու մատչելի և հասանելի պետական արխիվները:

Հայոց ցեղասպանության պատմագրության մեջ, սակայն, գրեթե բացակայում են երիտթուրքերի հուշագրությունները, չնայած - կամ նույնիսկ այն պատճառով -, որ դրանք, ըստ Ֆաթմա Մյուգե Գյոչեքի, «թուրքական ժխտողական պատմագրության համար հում նյութ» են հանդիսանում: Սոցիոլոգն իրոք համարում է, որ այդ հուշերի գրառումը 1915 թվականի իրադարձություններին առնչվող պատումների հիմքն է կազմում: Փորձելով ճիշտ կոնտեքստի մեջ դնել, նա այդ հուշերը դիտում է որպես Մուստաֆա Քեմալի հայտնի Ճառին (Նութուք) նախորդող և դրանից տարբերվող գրություններ: Ճառ, որն ինքնին «հուշագրության» տեսք է ստանում և հանդիսանում է ներկայիս պաշտոնական պատմագրության հիմնաքարը: Արեւմտյան պատմագրության մեջ իթթիհադական ղեկավար գործիչների հուշերի սակավ օգտագործումը կարելի է բացատրել հենց նրանով, որ դրանք գրված են «դահիճների» ձեռքով և որ նրանք ապրիորի պետք է հերքեն այն փաստերը, որ արեւմտյան պատմագրությունը մի ժամանակ փորձում էր հաստատել ու ապացուցել: Ընդ որում, ապացույցների վրա կենտրոնացման հետեւանքն այն եղավ, որ ոչ թուրք պատմաբանները նախապատվությունը տվեցին արխիվներին, որոնք ենթադրաբար «օբյեկտիվ» ու անհերքելի փաստաթղթեր էին:

Հարկ է նշել, որ խիստ անհրաժեշտ է ձերբազատվել արխիվային փաստաթղթի այս ֆետիշացումից (Hülya  Adak): Ինչքանո՞վ է արխիվը ավելի օբյեկտիվ, քան մեկ այլ փաստաթուղթ, երբ ակնհայտ է, որ այն նույնքան առարկայական է, որքան վկայութունը. դա մարդու, մինչեւ իսկ պետական իշխանության աշխատանքն է՝ արտադրված, արձանագրված, ընտրված, ոչնչացված կամ խնայված այդ նույն իշխանության կողմից: Աղբյուրի սուբյեկտիվությունը  պետք է դիտարկել ոչ թե վստահելիության ցուցանիշով, այլ որպես պատմական օբյեկտ՝ ինչպես այն կա: Ընդ որում, ղեկավար գործիչների հուշերը հենց իրենց սուբյեկտիվ բնույթի պատճառով են մեծ հետաքրքրություն ներկայացնում Հայոց ցեղասպանության պատմագրության համար՝ որպես ցեղասպանների թողած հետք՝ թե ինչպես են նրանք հղացել, վերհիշել և արտահայտել ցեղասպանությունը:

Վերադառնալով մեթոդաբանական մոտեցումներին, հարցադրումը պետք է անել այլ կերպ, քան այն արվում է զոհերի պատմությունները մեկնաբանելիս, քանի որ խնդիրն այստեղ հանցագործների պատումներին հատուկ աղճատումների առաջն առնելն է: Այս հարցադրումը ծուղակ է պատմաբանի համար, քանի որ եթե երիտթուրքերը ստում են իրենց հուշերում - իսկ եսի գրությունն անխուսափելիորեն կեղծ է (Philippe Lejeune) -, ապա  նրանք միշտ չէ, որ ստում են: Սա չի նշանակում իթթիհատականների հուշերը համարել որպես «ճշմարիտ» կամ «կեղծ», այլ՝ որպես գրավոր հետքեր: Խոսքն ուրեմն, ավելի լայն կոնտեքստի մեջ դնելով այդ փաստաթղթերը, դրանց գրառման հիմքում ընկած սոցիալական և քաղաքական պատճառները, «պատմական նպատակները» հայտնաբերելու մասին է: Ընդ որում, իթթիհատական գործիչների հուշագրություններում պետք է սկզբից եւեթ մի կողմ թողնել «մասնավոր գրառումներ» կամ «ինտիմ գրառումներ» անվանումները: Ըստ էության, չնայած անձնական խոսք ենթադրող վերնագրերին (Իմ հիշողությունները, Իմ կյանքը...), խոսքն իսկապես հրապարակային, տպագրված - հենց սկզբից էլ այդպես նախատեսված - և հատկապես քաղաքական ելույթների մասին է: Հարց է ծագում, թե ինչքանով են դրանք համապատասխանում «ինքնակենսագրական նոթեր» անվանմանը: Եթե մենք նախընտրում ենք պահպանել «հուշագրություն» անվանումը, ապա դա հետեւյալ իմաստով է. «ներկայացում, որը ինչ-որ մեկի ուշադրությունն է հրավիրում որոշակի հարցի վրա» և «գրություն, որտեղ արձանագրված են պաշտպանյալի շարժառիթները»:

Այնպես որ, իթթիհատականների հուշերը թե՛ գրական ժանր և թե՛ եզակի գրական երեւույթ են հանդիսանում: Եզակի, զանգվածային և կոլեկտիվ՝ գրեթե բոլոր իթթիհատական  գործիչները, երբ ժամանակ են ունեցել, իրենց հուշերն են գրել, թեեւ շատերը գրող չեն եղել: Սա, թերեւս, բացատրվում է հաղորդակցման գործընթացով՝ «գրում եմ, որովհետեւ մյուսները գրել են», որին գալիս է գումարվելու էպիկական գործոնը. յուրաքանչյուրն ուզում էր պատմության մեջ իր տեղն ունենալ: Նրանց պատումներն ընթերցելիս մենք հաճախ զգում ենք, թե նրանք ինչպես են ապրում սեփական պատմականությունը: Նրանք համոզված են, որ արձագանքել են «պատմության կանչին», որ կատարել են հիշատակության արժանի մեծ գործ: Բացի այդ, իթթիհատականներին իրենց հուշերը գրելուն դրդող պատճառներից մեկը  «պատմական ժամանակից» դուրս գալու դժվարությունն է: Հանձնվելու և դատապարտվելու վախից ավելի, այս դժվարությունն է, որ պատերազմից հետո որոշ իթթիհատական գործիչների մղեց ինքնասպանության, ինչպես մոլի իթթիհադական դոկտոր Մեհմեդ Ռեշիդը՝ ցեղասպանության տարիներին Դիարբեքիրի վիլայեթի նահանգապետը: Նմանապես, ինչպես բացատրում է Նիկոլա Մարիոն (Nicolas Mariot), Առաջին աշխարհամարտից հետո ֆրանսիացի զինվորների գրած հուշերն իրենց թույլ էին տալիս «վերագտնել պատերազմը»՝ առանցքային պահ, պատմական պահ շարքային մարդու կյանքում: Նույն կերպ՝ իրենց հուշերը գրի առնելիս, երիտթուրքերը մի ակնթարթ իրենց ժամն էին վերագտնում:

Նրանք բոլորն էլ գրում են, բայց հատկանշական է, որ բոլոր իթթիհադականները գրեթե նույն բանն են գրում իրենց հուշերում: Դա իսկապես կոլեկտիվ փորձառության պատում է,  որն արտացոլում է հավաքական սուբյեկտիվություն: Նրանց պատումների ապշեցուցիչ նմանությունը բացատրվում է նաեւ որոշակի համերաշխությամբ՝ իրենց խմբի հալածված լինելու համատեքստում (Ստամբուլի ռազմական ատյաններում կայացածհետպատերազմյան դատավարությունները): Խոսքները մեկ արած՝ հեղինակները պատասխանում են մեղադրանքին, օտարերկրյա դիտորդների վկայություններին, ինչպիսիք են Օսմանյան կայսրությունում ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի նախկին դեսպաններ՝ Հենրի Մորգենթաուինն ու Անդրեյ Մանդելշտամինը, որոնցից յուրաքանչյուրը հակամարտությունից հետո ցնցող վկայություններ հրապարակեցին հայերի տեղահանությունների և կոտորածների մասին: Ընդ որում, իրենց հուշերում իթթիհադական երկու ղեկավար գործիչները՝ Թալեաթ փաշան ու Ջեմալ փաշան, համապատասխանաբար իրենց խոսքն ուղղում են այդ երկու դիվանագետներին:

Ինքնապաշտպանության այս տրամաբանությամբ - ամեն մեկն իր համար, բայց նաեւ մեկը բոլորի և բոլորը մեկի համար -, իթթիհադական գործիչները մանրամասն պատմում են 1915թ տեղահանություններից և կոտորածներից հետո՝ հայ ավազակախմբերի կողմից թուրք բնակչության նկատմամբ իրագործված կոտորածների մասին: Բայց նրանք խոսում են նաեւ ուրիշների՝ ոչ թե հայերի, այլ քրիստոնյաների կատարած դաժանությունների մասին, որոնք տեղի են ունեցել Բալկաններում, Բալկանյան պատերազմների ընթացքում (1912-1913): Այս հարցում նրանց փաստարկները շատ հաճախ անհեթեթորեն անախրոնիկ են: Սա դավադրության և վրեժխնդրության հակապատմական հռետորաբանություն է, որում  թուրքերն ու մահմեդականները ներկայացված են որպես արեւմուտքցիների-քրիստոնյաների անարդարությունների հավերժական զոհեր: Թալեաթ փաշան այլ բան նկատի չունի երբ գրում է.

«Հայերը մշտապես զոհի դերն են ստանձնել և իրենց բարձր գիտելիքների ու կրոնի շնորհիվ կարողացել են ամբողջ աշխարհին հավատացնել, որ իրենք ամենադաժան ծանր արարքների զոհերն են դարձել:»

Այսպիսով, իթթիհատականներն իրենց հուշերում կառուցում են ոչ միայն պատասխանատվությունից ազատող հիշողության մի համակարգ, այլեւ ճշմարտացիության մի նոր համակարգ: Նրանց գրչի տակ հայը վերածվում է ստախոսի, քանի որ հայը զոհի կերպարի մեջ իրեն լավ է զգում: Ուստի հայը Թուրքիայում միշտ էլ ստախոս է լինելու, նույնինքն՝ կեղծիքը: Կրկին ու կրկին՝ նա պետք է ոչնչացվի, որպես վերապրած կամ ժառանգ, որը կարող է վրեժխնդիր լինել, բայց նաեւ սոցիալ-դարվինիստական տեսանկյունից՝ որպես սուբյեկտ, որի գոյությունը սպառնում է թուրքի գոյությանը: Միթհաթ Շյուքրյու Բլեդան (Mithat Şükrü Bleda) իր հուշերում մեջբերում է բժիշկ Մեհմեդ Ռեշիդի այս սահմռկեցուցիչ խոսքերը. «Այնպես որ կա՛մ իրենք էին կա՛մ մենք (...) Փոխարեն իրենք մեզ վերացնեն, մենք {պետք է} նրանց վերացնէինք»: Նրանց զրույցի ավարտն է՛լ ավելի նշանակալի է.

«Բժիշկ, դուք խղճի խայթ չե՞ք զգում {հարցնում է Բլեդան}

{Ռեշիդը պատասխանում է.}  – Ես դա անձնական փառքի համար կամ գրպաններս լցնելու  համար չեմ արել: Ես տեսա, որ երկիրը ձեռքից գնում էր, հանուն իմ ազգի, աչքերս փակեցի  ու համարձակորեն նետվեցի առաջ...

–  Իսկ պատմական պատասխանատվությո՞ւնը:

– Եթե պատմությունը ինձ պատասխանատու համարի, թող այդպես լինի: Ես չեմ մտահոգվում, թե այլ ազգերը ինչ կասեն կամ ինչ կգրեն իմ մասին:»

1919-ին՝ պատերազմից հետո, իթթահադականներն ամոթից չեն կարմրում, որովհետեւ իրենց «առաքելությունը» կատարած մարդու հանգիստ խղճով են ապրում: Նրանք այլեւս իշխանության ղեկին չեն, բայց այն վերահսկում են: Պատերազմից հետո ձեւավորված նոր կառավարության շարքերում կան Թալեաթ փաշայի կողմից իսկ ընտրված մարդիկ:  Խորհրդարանում շարունակում են լայն մեծամասնություն կազմել իթթահադականները, չինովնիկները և հատկապես ոստիկանությունն ու բանակը հիմնականում ղեկավարվում են իթթահադականների կողմից, իսկ Միություն և առաջադիմություն կուսակցությունը մարզերում եւս դեռեւս գերիշխող քաղաքական ուժ է մնում: 1918թ աշնանը իթթիհատական վարչակազմի անկման և 1919թ թուրքական ազգայնականության զարթոնքի միջեւ ընկած ժամանակահատվածի վերաբերյալ հայեցակարգը, որը քեմալական պաշտոնական պատմության անփոփոխ հատկանիշներից է, բազմիցս վիճարկվել է: Պատերազմը տանուլ է տրվել, սակայն պայքարը շարունակվում է, իսկ այն իրականացնում են նույն մարդիկ:

Ինչ վերաբերում է Հայոց ցեղասպանությանը, ապա արդեն «վերջին շտրիխներն» են արվում: Հայերը չկան արդեն, հիմա պետք է Անտանտին համոզել, որ հայերով բնակեցված  տարածքներն իրականում «բնիկ» թուրքական են և հետեւաբար ինքնորոշման սկզբունքի հիման վրա պետք է Թուրքիայի տնօրինության տակ գտնվեն: Սա է «Ազգային իրավունքների պաշտպանության ընկերությունների» նպատակը, որոնք վխտում են ամենուր: Դա է նաեւ իթթիհատականների գրի առած և հրապարակած հուշերի նպատակը: Այդ նույն ժամանակ Ջեմալ փաշան իր հուշերում գրում է, որ «Անատոլիան պատկանում է զտարյուն թուրք եւ քուրդ ժողովուրդներին»: Մյուս կողմից Թալեաթ փաշան իր հուշերում  բացատրում է, որ պատերազմից հետո հայերի ներկայացրած պահանջները Անատոլիայի նկատմամբ «ոչ լեգիտիմ» էին աղգերի ինքնորոշման իրավունքի վիլսոնյան սկզբունքի տեսանկյունից... պարզապես այն պատճառով, որ հայերն այլեւս այնտեղ չէին: «Ուստի ինչպե՞ս կարող են նման իրավունք պահանջել», ոչ առանց հեգնանքի հարց է տալիս Թալեաթը:

Այս իմաստով է, որ իթթիհադական գործիչների հուշագրությունները կարելի է համարել ցեղասպանության գործընթացի անբաժանելի մաս: Նրանք մասնակցում են ցեղասպանության վերջին փուլին և ազդարարում նպատակին հասած լինելու մասին՝ հայերն այլեւս գոյություն չունեն: Կոնկրետ համատեքստում հրապարակված այս խոսքերն իրականում ուղղված էին հետագա սերունդներին: Երիտթուրքերը ապագա սերունդների համար էին գրում: Իսկ նրանց դիսկուրսի ու ներկայիս թուրքական պետության պաշտոնական դիսկուրսի միջեւ հատկանշական այս շարունակականությունը ցույց է տալիս, որ նրանք հասել են իրենց նպատակին: Մասնավորապես 2000-ականների սկզբից՝ նրանց հուշագրությունները Թուրքիայում լայնորեն հրատարակվում են: Որոշ գրքեր մինչեւ տասը վերահրատարակություն են ունեցել, ընդ որում՝ թուրքական ամենամեծ հրատարակչություններում: Բայց թերեւս մտահոգիչը ավելի շատ դրանց գտած ջերմ ու երկիմաստ ընդունելությունն է: 2009թ լրագրող Մուրադ Բարդակչըի կողմից հրապարակված Թալեաթ փաշայի «Սեւ նոթատետրը» բեսթսելլեր էր դարձել: Ճիշտ է, Գեբելսի օրագրերի առաջին հատորը Ֆրանսիայում վաճառվել էր 25000 օրինակ (ընդամենը 45000՝ չորս հատորների համար): Այդ հրատարակության հաջողությանը, անշուշտ, նպաստեց հետաքրքրասիրությունը, «դահիճին», «հրեշին» իր ինտիմ կյանքում տեսնելու ցանկությունը: Սակայն իթթիհադականները Թուրքիայում չեն ընկալվում որպես դահիճներ, այլ որպես խոշոր գործիչներ, ազգի հերոսներ, հիմնադիր հայրեր, և որպես այդպիսին փառաբանվում են քաղաքական իշխանության, ինչպես նաեւ Թուրքիայի քաղաքական դասի մեծ մասի կողմից՝ անկախ նրանց կուսակցական պատկանելությունից: Ի վերջո, իթթիհադականների խոսքի բարձրաձայնումը հատկապես սնում է գնալով ավելի մոլեգնող ուլտրա-ազգայնական դիսկուրսը, որն օգտագործում է ցեղասպանների հռետորաբանությունը, փաստարկումը, խոսքերն ու նրանց տրամաբանությունը: Եւ ըստ այդ  տրամաբանության՝ սպանությունը խոստովանելով, մերժում են ամոթն  ու նախատինքը: