Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը եւ տարածքային փոխհատուցումները երկու տարբեր պայքար են

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Հինգշաբթի, Սեպտեմբերի 24, 2015, ժ. 01:55-ին

Հայոց Ցեղասպանություն, Ճանաչում և Փոխհատուցում Հայացք Հայաստանից Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը եւ տարածքային փոխհատուցումները երկու տարբեր պայքար են Արա Պապյան

Արա Պապյան «Մոդուս Վիվենդի» վերլուծական կենտրոնի հիմնադիր նախագահ

Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության նախաձեռնությամբ Հայոց Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի նախաշեմին լույս տեսավ «ԱՐԴԱՐԱՑԻ ԼՈՒԾՈՒՄ - ՀԱՏՈՒՑՈՒՄՆԵՐ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԴԻՄԱՑ» խորագրով զեկույցը: Հայոց Ցեղասպանության հատուցումների ուսումնասիրման խմբի անդամներն են Հենրի Թերիոն, Ալֆրեդ դե Զայասը, Զերմեյն Օ. Մաքքալփինըեւ Արա Պապյանը: Վերջինի հետզրուցեցինքզեկույցի, դրանում տեղ գտած պահանջների, հատուցման մեխանիզմների եւ միջազգային դատարանի դերի մասին: Արա Պապյանի խոսքերով Ցեղասպանության ճանաչումը հայկական հարցի լուծում չէ եւ այն բնավ կապ չունի տարածքային պահանջների եւ փոխհատուցման հետ:

Արա Պապյան. Թուրքիան միջազգային դատարան կգնա այն ժամամանկ երբ հասկանա , որ չգնալն ավելի վատ է :

Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության նախաձեռնությամբ Հայոց Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի նախաշեմին լույս տեսավ «Արդար Հատուցում. Հայոց Ցեղասպանության հատուցումները » խորագրով զեկույցը: Հայոց Ցեղասպանության հատուցումների ուսումնասիրման խմբի անդամներն են

Հենրի Թերիոն, Ալֆրեդ դե Զայասը, Զերմեյն Օ. Մաքքալփինը եւ Արա Պապյանը: Վերջինի հետ զրուցեցինք զեկույցի, դրանում տեղ գտած պահանջների, հատուցման մեխանիզմների եւ միջազգային դատարանի դերի մասին: Արա Պապյանի խոսքերով Ցեղասպանության ճանաչումը հայկական հարցի լուծում չէ եւ այն բնավ կապ չունի տարածքային պահանջների եւ փոխհատուցման հետ:

Ինչպե՞ս ծնվեց զեկույցը:

2006թվականից բացահայտորեն զբաղվում էի այս հարցերով. Ինչո՞ւ եմ ասում բացահայտորեն, քանի որ այդ ժամանակ սկսեցի գրել, մինչ 2006-ը դիվանագետ էի:

Փաստորեն մտքերս շատերին հետաքրքրեց եւ 2007-2008 թթ. առաջարկ եղավ, որ այս ամբողջը վերածենք ավելի միասնական մի բանի եւ առանձին զեկույցի ձեւով լինի:

Սա վաղուց սկսված աշխատանք է, նոր չէ: Չորս հիմնական մարդ է զբաղվել Հենրի Թերիոն՝ ԱՄՆ-ից, որը հարցի փիլիսոփայական կողմն էր նայում` ցեղասպանությունը, որպես հանցագործություն եւ դրա հետեւանքները լայն առումով, հաղթահարում եւ այլն. Զերմեյն Մաքքալփինը, ով ավելի էթիկայի տեսնակյունից էր հարցերին մոտենում եւ Ալֆրեդ դե Զայասը, ով միջազգային իրավունքի մասնագետ էր եւ ես:

Այսինքն հասունացել էր այն պահը, երբ պետք էր արդեն թղթին հանձնել ինչ-որ հստակ բաներ եւ դուք չորսով դա արեցիք: Նշեցիք, որ գաղափարը վաղուց կար, բայց պատշոնապես զեկույցի ամփոփագիրը լույս տեսավ 2014-ի սեպտեմբերին եւ դրա մասին շատ չխոսվեց. Ինչո՞ւ, արդյո՞ք Հայոց Ցեղասպանության նախօրեին այդ մասին խոսելու համար ճիշտ ժամանակը չէր:

Ավելի շուտ պետք է սկսեին խոսել, բայց ցավոք մենք հայերս ավելի վարժված ենք Ցեղասպանության մասին ինչ-որ երեւացող գործողություններ անելու` ցույցեր, մեծ թերթերում մեծ հոդվածներ եւ այդպես շարունակ: Սակայն այսպես կոչված մասնագիտական եւ հետեւողական աշխատանքերի սովոր չենք: Երբ զեկույցը հրատարակվեց եւ արդեն հասանելի էր, մի նպատակ ունեինք՝ ստանալ մասնագիտական դիտողություններ: Արձագանք իհարկե եղավ, բայց ոչ մասնագիտական. ես ստացել եմ բազմաթիվ հիացական խոսքեր, ցանկալի կլիներ ավելի շատ դիտողություններ ստանալ. օրինակ, կարող էին ասել այս հատվածը կարող էիր այսպես գրել, եւ այլն… այսինքն խնդիրը ոչ թե քննարկվում է, այլ գնահատական է տրվում:

Կա կարծիք, որ ճիշտ չներկայացրեցիք դրա համար էլ չխոսվեց, ի՞նչ կասեք այս մասին:

Քննարկման տեսակետից 2015-ը մեծ առավելություն ուներ, բայց դրանում կար նաեւ մեծ թերություն: Տարբեր առիթներով միշտ նշել եմ, որ որքան շատ են միջոցառումներն այնքան շատ բան է ստվերվում, մարդիկ անգամ ցեղասպանության եւ պահանջատիրության հարցից են կշտանում: Զեկույցի լույս տեսնելն ընկալվում է որպես շարքային քայլ, ինչպես ասենք Փարիզում որեւէ ցույց… Մյուս կողմից պետք է ասեմ, որ արտերկրում հանդիպումների ժամանակ շատ օտար դիվանագետների խոսքից եւ հարցերից հստակ էր, որ դրանք զեկույցից են բխում: Ի վերջո աղմուկից ու շատ խոսվելուց առավել արդյունավետությունն է կարեւոր:

Որո՞նք են զեկույցի կարեւոր պահանջներն ու եզրակացությունները:

Ամենակարեւորը հետեւյալն է. միայն ցեղասպանության ճանաչումը չի կարող ընկալվել մեր հարցի լուծում. սա հայկական շրջանակին չի բավարարի: Մյուսը դա հատուցումներն են, որոնք իրենց մեջ ընդգրկում են երեք տեսակ։ Առաջին՝  բարոյական հատուցում, որը ներառում է ճանաչում, ներողություն եւ Թուրքիայի կրթական ծրագրերում փոփոխություններ: Երկրորդը՝ նյութական հատուցումներ, որոնք վերաբերում են գույքին, բանկային հաշիվներին: Եւ երրորդը տարածքային խնդիրն է, որի բանակցությունների հիմքը Վիլսոնյան Հայաստանն է ու դրա սահմանները:

Կա դեֆակտո թուրքական տիրապետում Վիլսոնյան Հայաստանի եւ Հայաստան, որ դեյուրե տնօրինում է այս տարածքներին: Մեր խնդիրն է դեֆակտոն եւ դեյուրեն ինչ-որ կերպ համատեղել:

Իսկ որո՞նք են այս պահանջները բավարարելու միջոցները:

«Մոդուս Վիվենդի» կենտրոնի կարգախոսում այսպես է գրված «Տարածաշրջանային խնդիրների լուծումը՝ միջազգային իրավունքի հիման վրա»: Ինչո՞ւ միջազգային իրավունք. քանի որ այն ամենն ինչ լուծվում է իրավունքի հիման վրա հավանականությունն ավելի մեծ է, որ արդարություն կլինի: Նկատի չունեմ անպայման արդար կլինի, ասում եմ հավանականությունը մեծ է: Իրավունքը շահավետ է ամեն առումով` մարդկային կյանքերի եւ ֆինանսապես … Պատերազմներով հիմնական լուծումներ ձեռք չեն վերբում :

Ցեղասպանության ճանաչումը որոշակի ճանապարհ է անցել եւ կարող ենք ասել ինչ-որ հաջողություններ ունի, բայց չեմ կարծում դա ինչ-որ հատուցումների կբերի: Չեմ հավատում, որ ճանաչումից հետո թուրքական հասարակությունն այնպես կփոխվի, որ ասի « ձերն է, վերցրեք»: Նույնիսկ գերմանացիները դա չեն արել:

Միջազգային այն կառույցը, որին այսօր վերապահված է լուծել այս խնդիրները` ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդն է: Սա միակ մարմինն է, որ կարող է օրինապես ճնշման լծակ ունենալ: Իսկ Անվտանգության խորհուրդը դա կանի միայն այն ժամանակ, երբ իր կատարման համար պարտադիր վճիռ լինի: ՄԱԿ-ն ունի երկու մարմին, որոնց որոշումները պարտադիր են բոլոր անդամ պետությունների համար` Անվտանգության խորհուրդ եւ Միջազգային դատարան:

Երբ մենք կարողանանք ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանում վերահաստատել, որ այդ տարածքը Հայաստան է, երբ ստեղծենք մի իրավիճակ որտեղ դատական վճիռ լինի եւ Անվտանգության խորհուրդը ստիպված կլինի քայլեր ձեռնարկել, այդ ժամանակ էլ Թուրքիան մեզ հետ բանակցության կնստի: Հայկական կողմին պետք է, որ այդ տարածքների վրա ՀՀ-ն ունենա որոշակի ամրագրված իրավունքներ: Ստանա անվճար, ազատ տարանցիկ անցման, Էքստերիտորիալ կապիտալի հնարավորության իրավունք: Օրինակ, երբ այդ տարածքներում ՀՀ-ն ուզում է վերանորոգել որեւէ հուշարձան կամ ասենք պատարագ մատուցել, չսպասի Անկարայի թույլատվությանը:

Դուք զեկույցի այն բաժինն են գլխավորում, որը խոսում է տարածքային պահանջների մասին, մի քիչ խոսենք դրա մասին: Նախ ասեք խնդրեմ, ըստ զեկույցի տարածքային պահանջների ի՞նչ հիմնավորումներ կան եւ ո՞վ կարող է պահանջել դրանք.

Տարածքային առումով իմ ամբողջ գործունեությունը խարսխված է Վիլսոնի իրավարար վճռի վրա եւ տարածքների հարցը շատ հստակ է: Սահմանը գյուղերի եւ հարյուրավոր մետրերի ճշտությամբ գծված եւ որոշված է` գծից արեւելք եւ արեւմուտք` նախկին Օսմանյան կայսրության Վանի, Բիթլիսի, Էրզրումի եւ Տրապիզոնի նահանգների զգալի մասին է խոսքը: Առանձին մի խնդիր էլ կա` Կարսը, որը Ռուսաստանի եւ Հայաստանի մաս էր. երբ Հայաստանը ճանաչվել եւ գործել է որպես պետություն՝ վերահսկել է այդ տարածքը: Դա գրավվել է 1920 թվականի սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսների պատրեազմի ժամանակ եւ սա առանձին հարց է: Վրաստանի եւ Ադրբեջանի սահմանների մասին զեկույցում չկան, դա ազգերի լիգայի փետրվարի 24-ի որոշմամբ է, որը ամբողջական փաթեթ է:

Միջազգային իրավունքում ո՞ւմ է պատկանում տվյալ տարածքը. հարցը ունի հստակ պատասխան. ո՞ւմ է պատկանում այդ տարածքի տիտղոսը (title to territory): Իսկ այդ տիտղոսը ամրագրվում է միջազգային որոշակի փաստաթղթով: Ցանկացած տարածքի օկուպացիա չի բերում նրան, որ տիտղոսը փոխանցվում է….

Թուրքիայի եւ Օսմանյան կայսրության բոլոր պայմանագրերում որտեղ տարածք հանձնելու խնդիր կա, փաստաթղթերում կարելի է հանդիպել հետեւյալ նախադասությանը. «Թուրքիան հրաժարվում է տվյալ տարածքների վրա իր իրավունքներից եւ տիտղոսից»: Սա շատ կարեւոր հարց է, անգամ Լոզանի պայմանագրի 16-րդ հոդվածով հստակ ասվում է` Թուրքիան հրաժարվում է այն տարածքների նկատմամբ իրավունքներից եւ տիտղոսից, որոնք Լոզանի պայմանագրով ընդգրկված չեն Թուրքիայի տարածքի մեջ: Իսկ Արեւմտյան Հայաստանը Լոզանի պայանագրով Թուրքիայի տարածքի մեջ չէ: Առհասարակ հայ-թուրքական սահմանի մասին Լոզանի պայմանագրում չի խոսվում: Հետեւաբար Հայաստանը իրավունք ունի եւ հարցը պետք է շոշափվի:

Միջազգային դատարանը չի քննարկում տվյալ տարածքը ո՞ւմ է պատկանում, քանի որ դա շատ վերացական հարց է, այլ քննարկում է կողմերի ներկայացրած փաստերը եւ տեսնում, ո՞ր կողմն է ավելի հիմանվորում տիտղոսի պատկանելոիությունը: Ցանկացած սեփականության հարցում տիտղոսը կարեւոր է…

Խոսեցինք իրավունքների մասին, որ ՀՀ-ն պետք է ունենա, իսկ ՀՀ-ն այդ քաղաքական կամքը ունի՞: Եւ առհասարակ, ո՞վ կարող է այս պահանջները հետապնդել՝ Հայաստա՞նը թե Սփյուռքը:

Լայն առումով քաղաքական կամք չկա. առաջին եւ միակ, քիչ թե շատ հնչեղ հայտարարությունն արվել է այս տարվա հունվարի 29-ին, Համահայկական Հռչակագրով: Բայց, հունվարից գրեթե վեց ամիս է անցել եւ ոչ մի քայլ չի արվել եւ ցավոք այսպես էլ կմնա: Հռչակագիրը դյուրին է, հետեւողական աշխատանք է պետք: Իհարկե, մարդիկ ովքեր իսկապես զբաղվում են՝ շարունակելու են իրենց գործին հետամուտ լինել:

Ինչ վերաբերում է, թե ո՞վ կարող է հետապնդել…. կախում ունի ինչի՞ մասին է խոսքը. եթե խոսքը գնում է գույքի մասին դա անհատական կամ համայնքային սեփականություն է եւ տվայլ իրավաբանական անձիք կարող են: Ինչ վերաբերում է տարածքներին` միայն Հայաստանը: Սփյուռքը իրավական առումով չի կարող, քանզի նման հաստատություն չկա: Առաջին երկու կարեւոր փուլերում` փաստաթթերի հավաքում, մշակում եւ վերլուծում, Սփյունքն էլ մեծ դեր ունի, բայց միջազգային դատարան դիմելու համար իրավասու է միայն Հայաստանը: Առհասարակ, երբ խոսք է գնում միջազգային դատարանի մասին, միջազգային բառը մեզ շփոթեցնում է ճիշտ է ասել միջպետական, դա էլ նշանակում է պետությունների միջեւ առկա խնդիրների լուծում:

Ի՞նչ մեխանիզ է առաջարկում զեկույցը պահանջների իրականացման համար

Մեխանիզմը մեկն է, դրան հասնելու ճանապարհները շատ: Միջազգային դատարանի կանոնադրության 33-րդ հոդվածը դատարանին լիազորություն է տալիս ցանկացած միջպետական փաստաթղթի վերաբերյալ կարծիք տալ կամ վճիռ կայացնել: Իրավազորության հարցը շատ կարեւոր է…

Շատերն ասում են հողերի համար դիմենք դատարան… նման բան չկա, քանի որ չկա աշխարհում մի դատարան, որը որոշի ում է պատկանում տվյալ հողը: Բայց այդ նույն դատարանը կարող է որոշել առկա փաստաթղթի կարգավիճակը:

Եթե հարցը դիտարկվում է որպես վեճ, ուրեմն Հայաստանն ու Թուրքիան պետք է դիմեն միասին, քանի որ վեճի դեպքում մեկ կողմը չի կարող դիմել: Բայց եթե որպես առկա փաստաթղթի մեկնաբանություն է դիտարկվում, այդ պարագայում երկրորդ կողմի կարիք չկա:

Եթե Թուրքիան վստահ է, որ դա իր տարածքն է եւ Հայաստանի պահանջն անօրեն է, թող գա դատարան:  Անգամ դատարանի բացասական պատասխանը հայկական կողմի համար օգտակար է` կհասկանաք, որ այս կերպ հարցին լուծում չենք կարողանում տալ եւ կանցնենք այլ ուղիների:

Ինչո՞ւ Թուրքիան չի գնում այդ քայլին եւ չի գալիս դատարան ։

Առաջին հեթին Հայաստանը նման հարց չի բարձրացրել… մեր թույլ կողմերից մեկը նա է, որ իրավական տեսակետից հստակ վեճ առաջ չենք քաշել` Հայաստանը երբեք միտք չի հնչեցրել, որ Թուրքիան օկուպացրել է մեր հողերը: Հայաստանը պետք է առաջին քայլը անի: Չնայած այդ դեպքում էլ, Թուրքիան չի ուզելու: Վերջինը դատարան կգա միայն այն դեպքում, երբ հասկանա, որ չգնալն ավելի վատ է քան գնալը:

Մի քանի տարի առաջ կտրականապես ժխտում էին Ցեղասպանության փաստ, բայց դա փոխվեց: Սկսեցին խոսել երկկողմանի ջարդի եւ ցավի մասին, իսկ տեսակետի այս փոփոխությանը նպաստեց հասարակական կարծիքը: Նույնը՝ տարածքային խնդրի դեպքում է: Երբ Թուրքիան հստակ տեսնի, որ այլընտրանք չունի եւ այլեւս չի կարող հերքել, որ նման վեճ գոյություն չունի, անպայման դատարան կգա:

Այստեղ պետք է հիշել, որ Թուրքիան մի ժամանակ ինքն էր առաջարկում գնալ դատարան, բայց ցեղասպանության հարցով:

Այո, հետո ինքն էլ լռեց: Իրականում ցեղասպանության ճանաչումը տարածքային հատուցման հետ կապ չունի: Դատական ճանապարհով ավելի հեշտ է ապացուցել հողերի պատկանելիությունը հայերին, քան ցեղասպանության եղելիությունը:

Ենթադրենք պահանջները բավարարվեցին, ի՞նչ է լինելու այդ տարածքում ապրողներին եւ նրանց իրավունքներին:

Պետք է շարունակեն բնակվել, խնդիրը իրենց քաղաքացիության հարցն է: Արդյո՞ք այդ տարածքները դառնում են ՀՀ տարածք, սուվերենիտետը փոխանցվո՞ւմ է ՀՀ-ին թե ոչ: Ես նման հարց չեմ դրել երբեք… միշտ խոսել եմ ՀՀ-ի որոշ իրավունքների ամրագրման մասին, որն ավելի միջանկյալ է:

Եթե նույնիսկ սուվերենիտետությունն է փոխանցվում սա անպայման չի նշանակում, որ այդտեղ ապրողներն անխտիր պետք է ՀՀ քաղաքացիություն ստանան:

Հարցը կարելի է պարզ հաշվարկով լուծել… ով ուզում է մեկնել կմեկնի այդ տարածքից, բայց միջազգային հանրությունը ի դեմս Թուրքիայի պետք է նրանց համար ստեղծի բնակավայրեր այլ տարածքներում: Երկրորդ` կարող են ապրել եւ պահպանել Թուրքիայի քաղաքացիություն: Երրորդ` լինել քաղաքացիություն չունեցող անձիք. մասնակցեն տեղական, բայց ոչ ֆեդերալ ընտրություններին, հակառակ պարագայում դա ՀՀ չի լինի:

Պետք է վերադառնանալ այն վիճակին, ինչ գրեթե իրականացման շեմին էր առաջին աշխարհամարտից առաջ: Հայաբնակ տարածքները եվրոպացիների ներգրավմամբ բաժանվեցին երկու կառավարիչների: Վիլսոնյան Հայաստանը պետք է լինի այդ տարածքում նոր վարչաձեւի ստեղծմամբ: Ցանկալի կլինի նույն եվրոպացի կառավարիչների գլխավորությամբ:

Եթե Թուրքիան էմոցոնիալ չմոտենա հարցին, այլ՝ պրագմատիկ տեսակետից նայի, ապա իրեն ձեռնտու է: Բայց արդյո՞ք Թուքիան պատրաստ է հայերին եւ մնացածներին իրավունքեր տալու…

Թուրք քաղաքական գործիչները վերջին ժամանակներս միշտ կրկնում են, թե հայերը կարող են հետ գնալ եւ ապրել այնտեղ: Այս պայմաններում երբեք չեն գնա: Ստեղծեք միջազգային կառավարման համակարգ եւ երաշխիք տվեք գույքի եւ կյանքի… Միանշանակ է, որ ԱՄՆ-ից շատ մարդ չի գնա, բայց Ռուսաստանից կամ Միջին Արեւելքից հաստատ կլինի բավական հայություն, որ կհաստատվի այնտեղ:

Այն տարածքները, որոնց մասին խոսում ենք, հաճախ քննարկվում է նաեւ քրդերի կողմից եւ նույնիսկ Քրդստան կոչվում…

Քրդերը պետք է հասկանալ, որ այս ձեւն իրենց համար ավելի շահավետ է: Ամենաշահող կողմը լինելու են հենց իրենք, քան՝ հայերը կամ թուրքերը: Որովհետեւ պետք է շարունակեն ապրել այնտեղ եւ իրենց կյանքը էապես բարելավվելու է` չի լինելու թուրքական ճնշումը: