Այս լճացումը պե՜տք է ինչ-որ ավելի խորը բանի բերի

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Հինգշաբթի, Հունիսի 13, 2013, ժ. 20:44-ին

Հրանտ Դինքից առաջ և հետո Հայացք Հայկական Սփյուռքից   Այս լճացումը պե՜տք է ինչ-որ ավելի խորը բանի բերի Հարցազրույց Սերժ Ավետիքյանի հետ

Սերժ Ավետիքյան դերասան և բեմադրիչ

Ֆրանսիացի դերասան և ռեժիսոր Սերժ Ավետիքյանը հայկական սփյուռքի առաջին արվեստագետներից է, ով պնդել է Թուրքերի հետ խոսելու անհրաժեշտությունը: Այսօր նա հաստատում է, որ երկխոսության գործընթացը լճացման մեջ է, և որ տարբեր նախաձեռնություններ տալիս են տարբեր արդյունքներ: Այդ վիճակից դուրս գալու համար ռեժիսորը հույսը դնում է թուրք մտավորականների և արվեստագետների նոր սերնդի նոր խոսքի վրա:

Ինչպե՞ս եք հանդիպել Հրանտ Դինքին:

Մեր առաջին հանդիպումը տեղի ունեցավ Ակոսի գրասենյակներից մեկում: 1998թ-ին, երբ անցնում էի Ստամբուլով Բոդրումի փառատոնին գնալու համար, Ակոսում հայտնվեց իմ մասին առաջին հոդվածը: Բայց Հրանտին չտեսա, քանի որ նա քաղաքում չէր: Երբ 2003թ Բուրսայի փառատոնի, ինչպես նաև “Մենք խմել ենք նույն ջուրը” ֆիլմի նկարահանելու ընթացքին հետևելու առիթով վերադարձա, ինձ հրավիրեցին հարցազրույցի: Շատ լավ եմ հիշում նրա առաջին խոսքերը: Նա ինձ ասաց հայերեն լեզվով՝ ոտքի կանգնելով և ինձ փաթաթվելով,-“Դու ինձ համար միֆ էիր, բայց այժմ դու իրականություն ես:” Դա ինձ մի փոքր ցնցեց, ես ինքս ինձ ասացի,-“Բայց ի՞նչ է նա իմ մասին մտածում, որ նման բան է ասում:” Հարցազրույցի ընթացքում ես նրան պատմեցի Բուրսայի փառատոնի և հատկապես Սոլոզի՝ 13 տարվա ընթացքում երկրորդ անգամ վերաբացահայտման վերաբերյալ (Հրտ., Սերժ Ավետիքյանի պապի գյուղը, որը գտնվում է Բուրսայի մոտ և որտեղ նա նկարահանել է իր վավերագրական կինոնկարը՝ “Մենք խմել ենք նույն ջուրը”): Նա շատ զարմացած էր, ինչը ինձ անակնկալի բերեց, քանզի, հաշվի առնելով այն բոլոր գիտելիքները, որ նա ունի հայկական սփյուռքի և իր պատմության վերաբերյալ, նա չգիտեր Սոլոզի մասին: Ինչը վկայում է այն մասին, որ շատ պատմություններ են եղել Ստամբուլից ոչ հեռու, որոնք հայերը չեն ճանաչում: Եվ դա նորմալ է՝ այդ ամենը թաքնված է եղել: Նա շարունակեց,- “Այդ գյուղի պատմությունը անհավատալի է: Դու պե՜տք է ինձ դրա մասին ավելի շատ պատմես:” Մեր հարաբերությունները շարունակվեցին: Ես նրան հանդիպեցի Սոլոզում նկարահանումների գնալուց առաջ, նկարահանումներից հետո և երբ ֆիլմը արդեն պատրաստ էր: Մի անգամ, Ստամբուլով անցնելիս Հրանտի հետ գնացինք ռեստորան, որտեղ նա ինձ ներկայացրեց Չենգիզ Աքթարին, Ալի Բայրամողլուին և Թաներ Աքչամին:

Դուք ծանոթացաք Ստամբուլի այդ մտավորականներին Հրանտ Դինքի միջոցո՞վ:

Ճիշտ այդպես: Որովհետև Ստամբուլում, բացառությամբ արմատներով հայ որոշ անձանց, ես շատ մարդ չէի ճանաչում կինեմատոգրաֆիայի և մտավորականներիշրջանակներում: Մի երեկույթի ժամանակ, որը տեղի էր ունենում “Բոնսուկի մոտ” ռեստորանի առաջին հարկում, նա ինձ ծանոթացրեց իր շուրջը գտնվող բոլոր մարդկանց հետ:

Ստամբուլում դուք դիտեցի՞ք Հրանտի հետ “Մենք խմել ենք նույն ջուրը” ֆիլմի առաջին տարբերակներից մեկը:

Այո՜, դա նրա մահից վեց ամիս առաջ էր: Ես եկել էի Ստամբուլ՝ կարճամետրաժ ֆիլմերի փառատոնին: Այդ ընթացքում մենք արդեն պատրաստել էինք ֆիլմի առաջին տարբերակը: Վալերի Տերանովան՝ Ժակ Շիրակի խորհրդականներից մեկը, նույնպես Ստամբուլում էր և ինձ խնդրեց իրեն ներկայացնել Հրանտին: Քանի որ ես նրան ուզում էի ցույց տալ նաև ֆիլմի առաջին մոնտաժը, մեկ հարվածով երկու նապաստակ սպանելու համար, կազմակերպեցինք այդ ցուցադրումը: Դա շատ տպավորիչ էր: Իմիջիայլոց, կապերը յուրահատուկ ստացվեցին, քանի որ հենց Վալերի Տերանովան ինձ զանգահարեց, որ հայտնի Հրանտի մահվան լուրը:

Հրանտն ասաց,- “Սա հենց այն ֆիլմն է, որը պե՜տք է ցույց տալ սպյուռքում: Այն ցույց է տալիս, որ պե՜տք է գնալ Թուրքիա և խոսել մարդկանց հետ:” 

Ես լիովին համաձայն էի Հրանտի հետ այն հարցում, որ անհրաժեշտ է բացել ոգին և ցույց տալ այժմյան Թուրքիային դեմ հանդիման դուրս գալու կարողություն, ինչպես նաև միտումներ խոսելու մարդկանց հետ, ասելու նրանց, որ մենք այստեղ էինք և, մյուս կողմից, անհրաժեշտ է կիսվել մեր սեփական բացահայտումներով, ուղով, որը կառուցվում է սփյուռքում Թուրքիայի վերաբերյալ: Դա իսկ և իսկ այն աշխատանքն էր, որը կատարում էր Հրանտը Ակոսի հետ միասին` Անատոլիայի գյուղերի, հայ հեղինակների, Ցեղասպանությունից առաջ կյանքի և Ցեղասպանությունից հետո Թուրքիայի տգիտության մասին հոդվածներով: “Մենք խմել ենք նույն ջուրը” նույնպես կատարում էր այդ աշխատանքը՝ գնալով մի գյուղ, հանդիպելով տեղի թուրքերին, որոնք որոշ չափով էին տեղյակ իրենց գյուղի պատմությանը: Շատ խորհրդանշական է այն, որ նրանք հենց պոմակներն են, որոնք բնակվում են հայերի նախկին զբաղեցրած տարածքներում և պատմում են այն ինչ իրենք են վերապրել, երբ հենց իրենք հանդես եկան որպես ներգաղթողներ բնակչության փոխանակման պատմության ընթացքում և ովքեր նայում են նրան, թե ինչ են կառուցել հայերը և նրանց թողած հետքերին: Դա հանդիսացավ ուժեղ հիմքերից մեկը որոշակիորեն այլ երկխոսություն սկսելու համար: Ես կարծում եմ, որ Հրանտը ոչ միայն համաձայն էր դրա հետ, այլ իր թիմով նա ամբողջովին նվիրվել էր այդ գործին: Մի իրական համապատասխանություն եղավ մեր և Հրանտի կատարած աշխատանքի միջև:

Դա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ սփյուռքահայության մեծ մասը նույնիսկ չէր էլ մտածում Թուրքիա գալու կամ թուրքերի հետ խոսելու մասին:

Ամեն դեպքում, նրանք, ովքեր դա անում էին, մի փոքր թաքնված էին անում: Օրինակ` գալիս էին ինչ-որ հիշողություն փնտրելու: Մենք տեղեկացանք, որ Սոլոզում որոշ հայեր եկել էին ինչ-որ առարկա կամ գերեզմանաքար վերցնելու: Բայց այդ ամենը թաքնված էր իրականացվում, որովհետև դա հանդիսանում էր տաբու: Ես կարծում եմ, որ, սկիզբ դնելով գործողություններին, մենք կոտրեցինք այդ արգելքները: Եթե հայը չճանաչեր իր պատմությունը, ինչպե՞ս նա կկարողանար այսօր երկխոսել թուրքերի հետ հենց Թուրքիայում` այն վայրում, որտեղ տեղի են ունեցել տեղահանությունները և ցեղասպանությունը: Այդ տաբուն կոտրվեց ֆիլմի և Հրանտի կատարած աշխատանքի շնորհիվ:

Հենց այդ պատճառով ֆիլմը բազում քննադատումների արժանացավ:

Ֆրանսիական սփյուռքի մի մասը շատ թերահավատ էր և ասում էր,- “Դու չարաչար սխալվում ես, դու չե՜ս կարող երկխոսել այն մարդկանց հետ, ովքեր ոչինչ չեն ընդունում :” Կարծում եմ, որ դա շատերի համար, հատկապես երիտասարդների, անցման շրջան էր:

Կարելի է ասել, որ այս ֆիլմից և այլ բազմաթիվ նախագծերից հետո սփյուռքահայությունը սկսեց գալ Թուրքիա: Ինչ որ առումով Դուք ճանապարհ հարթեցիք դրա համար: Ի՞նչ փոխեց այդ գործընթացը թե՜ հայերի, թե՜ թուրքերի համար:

Նախևառաջ մարդիկ սկսեցին իսկապես խոսել, տալ իրական հարցեր: Ինչպե՞ս դուրս գալ  աներկխոսության փակուղուց: Ինչպե՞ս դուրս գալ երկու կողմերի տաբուներից: Իրականում, երկու կողմերը ծայրաստիճան պարփակված են: Թուրքական կողմը կառավարության և ազգայնամոլների համար.- “Ինչպե՞ս դուք կարող եք երկխոսել հայերի հետ, որոնք ձեզ ստիպում են ճանաչել մի ցեղասպանություն, որը գույություն չի ունեցել”: Հայկական կողմը.- “Ինչպե՞ս դուք կարող եք խոսել այն մարդկանց հետ, ովքեր նույնիսկ չեն ընդունում, որ դա ցեղասպանություն էր: Դա խուլերի երկխոսություն է”: Կարծում եմ, սա այն արգելքն է, որը հարկադրված է եղել, սակայն ոչ բոլորի համար: Ըստ ինձ` արդյունքը մի փոքր տարբեր է: Պետք չէ՜ մոռանալ, որ երբ թուրք մտավորականները ստորագրություն հավաքելու կոչ արեցին, որում ներողություն էին խնդրում, որը նույնպես կոտրեց տաբուները, արդյունքը այնքան փայլուն չէր, որքան սպասում էին կազմակերպիչները: Նրանք սպասում էին մի պայթյունի, ամեն դեպքում նրանք հուսում էին և ես նրանց հետ միասին: Դա կարող էր խոսքի հնարավորություն տալ նրանց, ովքեր մինչ այդ լռում էին: Նրանք սպասում էին միլիոնավոր ստորագրությունների: Կարծում եմ` այն չանցավ 30000-ը, ինչը արդեն վատ չէ, այնուամենայնիվ, այն հեռու է սպասվածից: Նույնիսկ կասեի, որ այդ գործընթացը որոշակի ճեղքվածք բացեց, հնարավորություն տվեց բազում երիտասարդների, այժմ արդեն բացահայտ կերպով, այցելել Անատոլիա: Առանձնապես Ֆրանսիայում տեղի ունեցան հանդիպումներ և քննարկումներ թուրք մտավորականների հետ, ինչպիսիք են Չենգիզ Աքթարը, Ալի Բայրամողլուն, Թաներ Աքչամը և Ահմետ Ինսելը: Ես մասնակցեցի գրեթե բոլորին: Գրվեցին նաև հայերի և թուրքերի միջև երկխոսությունների գրքեր: Ինձ մոտ տպավորություն է ստեղծվել, որ այս ժամանակաշրջանը ավելի հանգիստ է, քանի որ այժմ կան ավելի հեռանկարային, կայուն և խորը նախաձեռնություններ, որոնք կծնվեն այս շարժումից. ինչպես նաև ֆիլմեր, ես դրանում վստահ եմ: Միգուցե այդ ամենը չիրականացվի միանգամից: Կան անգործության, թերահավատության ժամանակներ, որոնք վերադառնում են: Պետք չէ՜ մոռանալ Հրանտի մահը, որը թողել է իր բացասական ազդեցությունը:

Երբ այդ նախաձեռնությունները սկսեցին բազմապատկվել, Հրանտը դարձավ վտանգավոր Թուրքիայի համար: Ձեր կարծիքով ինչու՞, ի՞նչն էր փոխվում Թուրքիայում:

Կարծում եմ, որ դա նրա քաջության և ազնիվ խոսքի հետ է կապված: Քանի դեռ մտավորկանը մնում է մտավորական, նա վտանգավոր չէ: Նա դառնում է վտանգավոր միայն այն ժամանակ, երբ դադարում է մտավորական լինել, երբ իսկական պայքար է տանում` ազդեցիկ խոսքերով, խոսքեր, որոնք շատերին լսելի կլինեն: Իմ կարծիքով հենց այդ պահին նա սկսեց անհանգստացնել իշխանություններին: Նա չափից դուրս շատ տեղ էր զբաղեցնում և հատկապես իր խարիզմայով` իր ետևից էր տանում թուրք մտավորականներին: Նրա առջևում լինելու փոխարեն, նրանք Հրանտի ետևից էին գնում: Կարծում եմ դա էր նրա սպանության կարևոր պատճառներից մեկը: Քանի որ, ևս մեկ անգամ նշեմ, որ նա, ում սպանեցին հայ էր և ոչ թուրք հակառակորդ, ինչը մեծ փոփոխությունների հանգեցրեց և ոտքի հանեց բնակչության այն մեծ մասը, որը նրան լսում էր: Հարյուր հազարավոր մարդիկ մասնակցեցին նրա հողարկավորությանը:

Արդյո՞ք Դուք սպասում էիք Թուրքիայի նման արձագանքին:

Ո՜չ: Ես հավատում էի, որ դա կլիներ հանդիսավոր և որ կառավարությունը գործը կվերցներ իր ձեռքերի մեջ, ինչը որոշ չափով այդպես էլ եղավ, բայց ես չէի կարող պատկերացնել, որ փողոցում այդքան մարդ կհավաքվեր: Ոչ ոք չէր սպասում մարդկանցից նման արձագանքի` իրենց պաստառներով: Այդ ցույցը երբեք չի մոռացվի, այն անմահանում է` չնչին, սակայն կարևոր չափով, այն դարձել է յուրաքանչյուր տարելիցի յուրօրինակ խորհրդանիշ: Մյուս կողմից, նա այլևս այնտեղ չէ: Այլևս չկա առաջնորդ: Այն հանգեցնում է մասնատման: Յուրաքանչյուր ոք մնում է իր անկյունում` անկազմակերպ ձևով: Կա հիմք, կան նախաձեռնություններ, և այդ ամենը համեմատաբար դրական է, բայց, ամեն դեպքում, դա մի պայքար է, որը զրկվել է իր ղեկավարից:

Իսկ մի՞գուցե այս անգամ հարկավոր է “ղեկավարին” փնտրել թուրք մտավորականների շրջանակներում:

Միանշանակ: Հարկավոր է, որ բողոքական շարժման գլուխ կանգնի ոչ հայ մեկը, որպեսզի Թուրքիայում ավելի մեծ ժողովրդավարություն հաստատվի և ճանաչվեն որոշ իրողություններ: Հրանտը Թուրքիայի քաղաքացի էր, սակայն պետք է մի մարդ, ում չեն կարողանա մեղադրել “հայի սերմ” կամ քուրդի սերմ լինելու մեջ: Թուրքիայում հայերի համար դժվար է նաև այն պատճառով, որ նրանք նախկինում եղած բնազդներից ելնելով միանգամից մեղադրվում են, իսկ թուրքը, ամեն դեպքում, խնդիրներ ավելի քիչ կունենա:

Մի՞գուցե ուրիշ իմաստ էլ կա:

Այո՜: Դա կնաշանակի քաղաքացիական հասարակության հասունացում Թուրքիայում, որը կհամարձակվի բացահայտվել: Անկասկած, այն գույություն ունի լրագրողների, մտավորականների և արվեստագետների շրջանակներում: Ես դրանում համոզված եմ: Օսման Կավական դա անում է իր ոճով` որպես գործարար մշակույթի ոլորտում և անում է ահռելի և անհավանական բաներ: Եվ նա կշարունակի դա անել: Շատ այլ բաների կարիք էլ կա:

Վեց տարի անց ինչպե՞ս եք Դուք տեսնում ընդհանուր և քաղաքական վիճակը Թուրքիայում: Միթե՞ այդ հարցերի գիտակցումը առաջընթաց է ապրել:

Ես կարծում եմ այստեղ արդեն նահանջ չի կարող լինել: Բայց լինում են դադարի, հասունացման, փոխըմբռնման և յուրացման ժամանակներ: Կարծում եմ նաև, որ պատասխան տալու ժամանակը իր զարգացման ուղին է բռնել: Ինչպիսի՞ տեսքով այն ի հայտ կգա: Ես ճամաչում եմ ձևերից մի քանիսը, բայց ոչ բոլորը: Արվեստագետները մոտակա ամիսներին կսկսեն արտահայտվել: Մտավորականների նոր սերունդ գոյություն ունի, ավելի երիտասարդ, հասուն, որոնք համալսարանի դասախոսներ, լրագրողներ կամ հայտնի մարդիկ չեն և որոնք ավելի ազատ են իրենց գործողեւթյունների մեջ: Որովհետև ես նույնպես արդեն երիտասարդ չեմ, ես գիտեմ ինչ է նշանակում խաղալ սեփական համբավի հետ, վախենալ քո դիրքը կորցնելուց: Գայություն ունի ինքնագրաքննություն: Անհրաժեշտ են մարդիկ, ովքեր չեն անի ինքնագրաքննություն, քանզի կորցնելու ոչինչ չունեն: Այդ պատճառով ես նոր ծրագիր եմ մշակում, որտեղ ցանկանում եմ տարբեր երկրներում խոսքը տալ բոլոր երիտասարդ կինեգործիչներին, օրինակ` սփյուռք գաղափարի մասին խոսելու համար:

Մի պահ Դուք բավականին քննադատորեն մոտեցաք այն հարցին, որ երկխոսության գործընթացը Թուրքիայում փաստացիորեն առաջընթաց չէր ապրում: Ի՞նչ եք այդ մասին մտածում այսօր:

Հեշտ է քննադատել կամ հաստատել: Սակայն անհրաժեշտ է հասկանալ պատճառները և մասնավորապես թաքնված պատճառները: Երբ մեծ բաներ են ծնվում, որոշ ժամանակ է անհրաժեշտ դրանք մարսելու և նոր լեզու գտնելու համար, քանի որ ad vitam aeternam կրկնվելը հոգնեցնում է մարդկանց և մեծ արդյունքների չի բերում: Հենց այս պատճառով ես խոսեցի նոր սերնդի մասին: Նրանք, ովքեր այսօր արտահայտվում են, 50 տարեկանից մեծ են: Նրանք ապրել են անցումային, հրապարակայնության, սպանության և քաղաքականապես կարևոր այլ ժամանակաշրջաններ: Բայց այսօր նոր սերունդը տեսնում է այս ամենը իր ձևով: Իհարկե, այդ մտավորականները պետք է շարունակեն արտահայտվել: Բայց ես գտնում եմ, որ նրանց, ինչպես և իմ իրական դերը ջահի փոխանցումն է, երիտասարդներին աջակցելը, այսիքն` 25-35 տարեկան պարզ մտքով անձանց, որոնք ուսումնասիրություններ են կատարում, որպեսզի նոր խոսքը նրանց հասանելի դառնա: Մտավորականները պե՜տք է դադարեն մոնոպոլիզացնել տարածքը: Մենք չենք դադարում կրկնել` բացահայտումը գալիս է նոր անմեղ խոսքով: Այս լճացումը պե՜տք է հանգեցնի ավելի շատ արտացոլումների: Պե՜տք է խրախուսել մարդկանց գրել և խոսել ավելի խորը թեմաների շուրջ:

2015 թվականի գալու հետ ո՞ր ուղությունը ավելի կկարևորվի, հազարավոր մարդիկ, ովքեր 6 տարի անց հիշատակելու են Հրանտ Դինքի՞ն, թե՞ ցույցերը, որտեղ կրելու են վահանակներ` “Դուք բոլորդ հա՜յ եք, դուք բոլորդ սրիկա՜ եք” կարգախոսով: Ի՞նչ կանխազգացում ունեք դրա վերաբերյալ?

Զգում եմ, որ դա կարևոր է լինելու: Մի փոքր վախենում եմ, որ դա կլինի պայքար, որտեղ խորապես կկորցնենք դիտողականությունը: Վահանակների ցուցադրումը որոշ բաներ է հասկացնում այն մարդկանց, որոնք ոչինչ չեն լսում: Սակայն պայքարը կարող է հետաքրքիր ընթացք ստանալ, երբ Թուրքիայի կամ Գերմանիայի թուրք երիտասարդ ռեժիսորները աշխարհին կներկայացնեն իրենց դրամաները կամ վավերագրական կինոնկարները: Դա հենց այն խոսքն է, որը կկարողանա շատ բան փոխել և ո՜չ հայերինը: Դա Թուրքիայի խոսքն է, բառի գլոբալ իմաստով, այսինքն` մարդկանց, որոն իրենք իրենց կոչում են թուրք` ապրելով այստեղ և այնտեղ, որոնք վեր կհանեն իրենց դիրքորոշումը այս պատմության վերաբերյալ սովորականից ավելի ուժեղ ձևով: Դա կարող է լինել նկարչության, կինոյի, գրականության, քաղաքական կամ փիլիսոփայական փորձի կամ քաղաքական ձայն ստանալու միջոցով: Բազում ծրագրեր կան Հայաստանում և սփյուռքում, բայց դա չէ, որ հետաքրքիր կլինի: Անսպասելի կլիներ թուրք երիտասարդ հայտնի ռեժիսորի ֆիլմը, երիտասարդ գրողի աշխատանքը և, երկու դեպքում էլ, այն պայմանով, որ նրանք ապրեին Ստամբուլում: Հենց դա կարող է փոփոխությունների հանգեցնել, միգուցե նաև կհանգեցնի Թուրքիայում ապրիլի 24-ին տեղի ունեցած ցույցերից տարբերվող ցույցերի կազմակերպմանը` իրական դիրքորոշմամբ և քննարկումներով: Նման բան արդեն եղել է, պետք չէ՜ դա մոռանալ: Բայց այս անգամ պե՜տք է, որ այն ավելի տեսանելի և մեծաքանակ լինի:

Հրանտի երազանքներից մեկը թուրք և հայ կատարողներին մի բեմին երգելիս տեսնելն էր: Միթե՞ այդ երազանքը կիրականանա, եթե առիթ ունենք տեսնելու, թե ինչպես եք Դուք աշխատում “Անուշ” օպերայի վրա:

Դա կլինի տարրերից մեկը: Անուշը երազանքի ծրագիր է որոշ բաներ ցույց տալու համար: Օպերան հիմնված է վեպի վրա և գրվել է մի հայ կոմպոզիտորի կողմից, ով եղել է Երևանում, Թբիլիսիում, Ալեքսանդրապոլում և Ստամբուլում, և այն արդեն բեմադրվել է թուրքերեն լեզվով: Ես դեռ չեմ անդրադարձել թուրքերեն լեզվով տեքստին, բայց համոզված եմ, որ մենք դրան կհասնենք: Այս ծրագիրը երազանք է. այն տեղի է ունեցել ցեղասպանությունից առաջ, այն տեղի է ունեցել ցեղասպանությունից հետո, այն շարունակում է տեղի ունենալ և այժմ` բոլորի համար բացահայտ ձևով: Ծրագրի բնույթն այնպիսին է, որ այն այլևս չի ապրում Երևանում, ոչ էլ Ստամբուլում, բայց ապրում է Փարիզում. այն վերցրեց նորացման, թարմացման նախաձեռնությունը մի հայտնի գործի, որը կարող է վերաբերվել է անխտիր բոլորին: Այն խոսում է Թուրքիայի և Հայաստանի մասին: “Անուշ” օպերան պատմում է պատմություններ պատվի համար սպանությունների մասին, որոնք կարող էին տեղի ունենալ թե՜ Անատոլիայում և թե՜ Կովկասում, պատմությունները ընթանում էին լեռներում, որոնք չունեն անվանում: Ես շատ եմ ցանկանում, որ 2014թ Անուշը հայտնվի Ստամբուլի և այլ քաղաքների, օրինակ` Դիարբեքիրի բեմերին: Այն երկխոսության կմտնի նաև քրդերի հետ: Ապրիլի վերջին այն կներկայացվի Երևանում: Հուսով եմ հաջորդը կլինի Ստամբուլում և այլուր:

Ներկայումս Ստամբուլը կա Ձեր բոլոր կամ գրեթե բոլոր ծրագրերում:

Անխտի՜ր: Փարաջանովի մասին ֆիլմը գրեթե պատրաստ է, և մենք կլինենք Ստամբուլում հաջորդ գարնանը կամ աշնանը` փառատոնի ընթացքում: Փարաջանովի մասին նույնպես կխոսեն Ստամբուլում: Նա հայերեն լեզվով մի ֆիլմ է նկարել, որտեղ խոսում է վրացու, ադրբեջանցու մասին ադրբեջանահայկական պատերազմի ժամանակ: Արվեստագետները չպետք է ճանաչեն սահմաններ, պետք է հաղթահարեն ստորաբաժանումները: Դա չի նշանակում, որ խնդիրներ չկան, բայց այդ գործերը միավորում են խնդիրները: Փարաջանովի մասին ֆիլմը և նրա պարզաբանումները կունենան նաև քաղաքական ուղվածություն, նույնիսկ եթե այն ներկայացվի արվեստի միջոցով: “Անուշ” օպերան կներկայանա իր ձևով: Եվ հուսով եմ, որ մենք պատրաստ կլինենք վերջին փուլին` 2015թ. Ստամբուլում: Այսպիսով` 2013, 2014, 2015 թթ կկրեն 3 ծավալուն ծրագրեր` ուղղված դեպի Ստամբուլ: Բոլոր դեպքերում, դա իմ հոգևոր ծնունդի վայրն է: Պապս ծնվել է Ստամբուլից մի քանի կիլոմետր հեռու, հենց Ստամբուլով է նրա նավը հասել Հայաստան և հենց Ստամբուլով ենք մենք վերադարձել: Ստամբուլը կենտրոնում է: