Լռությունից լռությո՞ւն. հայկական ինքնություն և իսլամացած հայեր

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Չորեքշաբթի, Հունիսի 08, 2016, ժ. 01:55-ին

Հայկական եւ թուրքական ինքնությունն այսօր Այլ տեսակետ Լռությունից լռությո՞ւն. հայկական ինքնություն և իսլամացած հայեր Լորանս Ռիտտեր

Լորանս Ռիտտեր Սոցիոլոգիայի դոկտոր

Թուրքիայի «ծպտյալ» և «իսլամացած»  հայերի» հարցը վերջին տարիներին ջրի երես դուրս եկավ: Օգտվելով Թուրքիայում որոշ տաբուների ազատականացումից, որոշ հայերի ինքնագիտակցության արթնացումը թույլ տվեց , որ մարդիկ այդ երեւույթին գիտակից դառնան: Սոցիոլոգ Լորանս Ռիտտերը, ով Մաքս Սիվասլյանի հետ համահեղինակն է «Թրից պրծածների» թեմային նվիրված գրքին, այս հոդվածում մեզ հայտնում է թուրք հասարակության մեջ ինքնաբնորոշվելու այն դժվարությունները, որոնց դիմագրավում են այս հայերը. անհատից անհատ տարբերվող՝ առավել կամ նվազ բարդ իրավիճակներ: Նա նաեւ զուգահեռ է անցկացնում այս հայերի և Սփյուռքի հայերի միջեւ, որոնք նույնպես ենթարկվել են մշակութային ձուլման իրենց հյուրընկալող տարբեր երկրներում: «Իսլամացած» հայերի ինքնության շուրջ ծավալվող քննարկումները կապակցված են Սփյուռքում ուծացման և հայկական ինքնության խնդիրների հետ: Լորանս Ռիտտերը իր հոդվածն ավարտում է նկարագրելով այն վտանգները, որոնք, երկրում ավտորիտարիզմի խորացման պայմաններում, սպառնում են Թուրքիայի հայերի շրջանակում վերջերս սկիզբ առած արմատներին վերադարձի շարժմանը:

Թուրքիայում բնակվող «ծպտյալ հայերի» և «իսլամացած հայերի» հարցը հայտնի դարձավ 2000-ական թվականների սկզբին: Ֆեթհիյե Չեթինի երկու գրքերը^[1], հեղինակավոր «Ակոս» թերթը, թուրքական մամուլում լույս տեսած հոդվածներն աստիճանաբար պատռեցին հայկական գավառներում  վերապրող հայերի շուրջ տիրող լռության քողը^[2]: 1915 թվականի ցեղասպանությունից հետո փրկվածները հայտնվեցին Մերձավոր Արեւելքի երկրներում, իսկ ապա նաեւ Եվրոպայում (մասնավորապես Ֆրանսիայում) և Միացյալ Նահանգներում, կամ էլ խորհրդային դարձած կովկասյան փոքր հանրապետությունում: Անուշադրության մատնվեց 1915թ առաջ մեծամասամբ հայերով բնակեցված Անատոլիայի արեւելյան շրջաններում մնացած հայերի ճակատագիրը: Նրանց մեծ մասը կանայք և երեխաներ էին, ինչպես վկայում են Պոլսո պատրիարքարանի ցեղասպանությանը հաջորդող տարիների տվյալները. 1919-1920թթ նրանց թիվը գնահատվում է 100 հազար, իսկ պատրրիարքարանի տվյալներով իր իսկ հսկողության տակ գտնվող հետեղեռնյան հայ որբերի թիվը կազմում է 100 հազար^[3]: Այդ «ներքին վերապրածներից» ոմանք իրենց գոյատեւումը պարտական են որոշ քրդական ցեղախմբերի երկիմաստ օգնությանը՝ քանի որ «փրկվածների» գերակշիռ մասը եղել են կանայք ու դեռատի աղջիկներ, որոնց հաճախ առեւանգում ու բռնի ամուսնացնում էին, իսկ փողոցներում թափառող որբերը ջարդերի տեղի ունեցած շրջաններում թուրք կամ քուրդ ընտանիքների հարկի տակ էին հայտնվում: Տասնամյակներ շարունակ այդ «անանուն  հայերը», որոնց Հրանտ Դինքը անվանում էր «թափառող հոգիներ», իրենց գոյությունը պահպանեցին, իսկ ոմանք հետեղեռնյան առաջին սերնդից իսկ կարողացան ամուսնանալ իրենց ազգակիցների հետ:

2005-2012թթ Թուրքիայի ժողովրդավարացման գործընթացից բացի, մի այլ հանգամանք եւս պատճառ դարձավ, որ այս խնդիրը Ստամբուլի փոքրաթիվ հայ համայնքից դուրս եւս հայտնի դառնա: Այն հայերը, որոնք կարողացել էին ողջ մնալ և գոյատեւել իրենց գյուղերում, PKK-ի ապստամբ քրդերի դեմ 1978թ ծայր առած բռնաճնշումների սաստկացմամբ, իրենց հարեւան քրդերի նման ստիպված եղան փախչել դեպի թուրքական խոշոր քաղաքներ, հատկապես Ստամբուլ: Նրանք, ովքեր հայտնվեցին Ստամբուլում, մերձեցան հայ համայնքին և սկսեցին թակել Հայոց պատրիարքության դռները: Նրանցից շատերը, թրքախոս թե  քրդախոս, դեռեւս չեն կարողանում ապացուցել իրենց հայկական պատկանելությունը:

Հրանտ Դինքը, ով ծնվել է Մալաթիայում, իր Ակոս շաբաթաթերթի միջոցով մեծապես նպաստեց այս հարցի արծարծմանը՝ իր բոլոր առումներով, այդ թվում նաեւ օգտագործելով «թրից պրծածներ»^[4] արտահայտությունը: Հարկ է նշել, որ թուրքական ժխտողական պետությանը կաշկանդող այս հարցը ինչ-որ չափով անհանգստացնող է նաեւ Սփյուռքի ու Հայաստանի՝ ինչպես նաեւ Ստամբուլի հայության համար:

Նրա կինը՝ Ռաքել Դինքը, պատկանում է ծպտյալ հայերի այն բազմամարդ գերդաստաններից մեկին, որոնց անդամները երբեք կրոնափոխ չէին եղել: Նրանց հայտնաբերել են Անատոլիայում կորած հայերի փնտրելու նպատակով 1960-70 թթ Պոլսից ուղարկված մի խումբ «միսիոներներ»: Այդ այցելությունները, որոնց տեղյակ էին պոլսահայ համայնքի որոշ անդամներ, տեղի էին ունենում Հայոց պատրիարք Շնորհք Գալուստյանի նախաձեռնությամբ, ով բնիկ Յոզղաթից էր եւ 60-ականների սկզբից արդեն գիտեր, որ եղեռնից հետո մեծ թվով «կորուսյալ» հայեր էին մնացել: Առաքելությանը ուրիշ պոլսահայեր եւս միացան, բայց, գոնե Պատրիարքարանի դեպքում, հանձնարարված էր հավաքագրել միայն այն հայերին, որոնք երբեւէ չէին կրոնափոխվել: Այդպես էր արվում խուսափելու համար թուրքական իշխանությունների կողմից «մուսուլման» երեխաներին քրիստոնեացնելու հնարավոր մեղադրանքից: Նման կերպ բացահայտված բազում ընտանիքների, այդ թվում Ռաքել Դինքի ընտանիքին, այնուհետեւ առաջարկվեց իրենց երեխաներին սովորելու ուղարկել Ստամբուլ, որտեղ նրանք կրթություն կստանային հայկական դպրոցներում: Սկզբնական շրջանում գաղափարն այն էր, որ հետագայում նրանք վերադառնային իրենց գյուղերը, բայց PKK-ի դեմ հալածանքները, ինչպես նաեւ Արեւելյան Անատոլիայի թերզարգացածությունը փաստորեն այդ ընտանիքներին մղեցին համախմբվել Ստամբուլում, քան մնալ օրեցօր ավելի անապահով դարձող գյուղերում: Իսկ 80-ականներից սկսած՝ շատերը ինքնուրույն կերպով եկան, քանի որ այդ առաքելություններն արդեն ընդհատվել էին 1980թ ռազմական հեղաշրջման հետեւանքով, երբ դրանց գլխավոր առաջնորդները կալանավորվել և կտտանքների էին ենթարկվել:

Դեպքերի բազմազանություն՝ եզրաբանություն և խրթին դասակարգում

Քրիստոնյա մնացած հայերից ոմանք Ստամբուլում կարողացան պաշտոնապես մկրտվել Պատրիարքարանում, ինչը ըստ թուրքական օրենքի որպես հայ ճանաչվելու՝ Հայ Առաքելական եկեղեցու անդամ լինելու պարտադիր պայման է: Արդարեւ, ժամանակակից Թուրքիայում հայ փոքրամասնությունը կրոնական համայնքի կարգավիճակից բացի որեւէ իրավական այլ գոյություն չունի՝ ինչպես Օսմանյան կայսրությունում էր… Առ այսօր Պոլսո պատրիարքության դիրքորոշումը մնում է անփոփոխ. բոլոր նրանք, ովքեր ցանկանում են ճանաչվել որպես հայ, պետք է նախ և առաջ հաճախեն կրոնական դասընթացների, այնուհետեւ դիմեն թուրքական անձնագրային վարչություն և ստանան հայկական անուն ազգանուն, որից հետո միայն եկեղեցին կարող է մկրտել նրանց, ինչի շնորհիվ էլ կդառնան համայնքի անդամ: Այս դժվարին ուղին շատերին հետ պահեց այդ մտքից,  այն աստիճան, որ ոմանք որոշեցին մկրտվել Էջմիածնում - «կրոնափոխ» հայերի նկատմամբ Մայր Աթոռի դիրքորոշումը այնքան էլ միանշանակ չէ, սակայն այնտեղ մկրտությունը սովորաբար չի մերժվում: Այս հարցում Հայաստանի և Սփյուռքի եկեղեցիները նույն խնդիրների առաջ չեն կանգնած, ինչ Պոլսո պատրիարքությունը: Բայց երկու դեպքում էլ մկրտության հարցը փոխկապակցված է հայկական և քրիստոնեական պատկանելության հետ, նույնիսկ ավելին՝ հայ առաքելական պատկանելության հետ: Մանավանդ որ լռության մատնված այս հայերի՝ Թուրքիայի արեւելյան տարածքներում, ինչպես նաեւ այսօրվա խոշոր թուրքական քաղաքներում թաքնված վերապրածների այս ժառանգների պարագան ենթադրում է առանձնացնել մի քանի դեպքեր, որոնք չեն կարող սակայն սպառիչ կերպով նկարագրել այդ մարդկանց ինքնության, կամ ավելի շուտ՝ ինքնությունների իրողությունը:

Փաստագրված դեպքերի վրա հիմնվելով հնարավոր է առանձնացնել մի քանի կոնֆիգուրացիաներ:

- հայերը, որոնք մշտապես իրենց միջեւ են ամուսնացել և պահպանել են որոշ քրիստոնեական սովորույթներ, և բառի բուն իմաստով երբեք իսլամ չեն ընդունել:

- նրանք. ովքեր, իրար մեջ ամուսնանալով հանդերձ, փոխարենը, կրոնափոխվել են վաղուց  կամ հենց ցեղասպանության տարիներին, սակայն պահպանել են իրենց հայկական պատկանելության գիտակցությունը: Ներկայումս հենց այս ենթախմբում էլ հանդիպում ենք իրենց հայկական ինքնությանը տեր կանգնող երրորդ կամ չորրորդ սերնդի ներկայացուցիչներին:

- նրանք, ովքեր իրենց ազգակիցների հետ չեն ամուսնացել՝ սովորաբար եղեռնի ընթացքում կրոնափոխ եղած և առեւանգված կանանց ու աղջիկների ժառանգներ: Նրանք Ֆեթհիյե Չեթինի փաստագրած դեպքերն են՝ «թոռները», բայց նրանց կարելի է հանդիպել նաեւ  բարդ ճակատագրով ընտանիքներում, որոնք լուրջ պրպտումներ են կատարում իրենց ծագման մասին: Նրանց հայկական ինքնությունից ոչինչ չի մնացել, բայց դա չի նշանակում, որ այդ բացահայտումից հետո (որը հաճախ հանկարծակի/անսպասելի է լինում, քանի որ սերնդե սերունդ, մինչեւ վերջերս լռության քողով է ծածկված եղել) նրանք չեն ձգտի բարձրաձայնել իրենց ծագման մասին ու փորձել վերադառնալ իրենց արմատներին: Նման նախաձեռնությունները հիմնականում բացասաբար են ընկալվում թուրք կամ քուրդ ընտանիքներում, բայց նաեւ պոլսահայ համայնքում:  

Այս դասակարգումը պետք չէ, անշուշտ, քողարկի այն կարեւոր փաստը, որ ծպտյալ հայերը (այն է՝ առաջին երկու խմբերը), ինչպես նաեւ պարզապես եղեռնը վերապրածների սերունդները բոլորն էլ, որպես կանոն, կրիպտո-հայեր են անվանվում, իսկ «թրից պրծածներ» արտահայտությունը դեռեւս շարունակում է օգտագործվել խիստ վիրավորական երանգներով: Նույն կերպ, արեւելյան Անատոլիայի գյուղերի թուրք և քուրդ  բնակչության ընկալման մեջ այս մարդիկ մնում են ոչ մահմեդական և մշտապես օտար են համարվում: Այնպես որ օգտագործվող որակումները ընտանեկան ճակատագրերի իրողությունը չեն արտահայտում, իսկ մյուս կողմից, այս խմբերը նույնպես իրենց միջեւ տարբերակումներ են դնում: Այսպես՝ քրիստոնյա մնացած մի սասունցի, նախկինում հայաբնակ մի գյուղում (որտեղ դեռեւս պահպանված մի եկեղեցի կա) մեզ է ներկայացնում իր զարմուհուն: Նրա հետ տեղի հայկական բարբառով  երկու խոսք փոխանակելուց հետո մեզ ասում է՝ «Նա մուսուլմանի հետ է ամուսնացել, մեզ համար նա այլեւս մերոնցից չէ»: Տվյալ պարագայում մենք այդպես էլ չիմացանք՝ այդ մարդը քո՞ւրդ էր, թե՞ իսլամացած հայ: Բայց ամեն դեպքում, մեր զրուցակցի կարծիքով խմբի պատկանելությունը խախտվել էր: Մինչդեռ հեռավոր գյուղերում, իսլամացած հայերը, անկախ ամեն ինչից, հաճախ «գյավուր» են համարվում, վիրավորանք, որը նշանակում է անհավատ, եւ որ շատերը առիթ ունեցել են լսել:

Բերենք ավելի խոսուն մի օրինակ. Ադիյամանում բնակվող մի ընտանիքում, հիսնամյա Պետրոսի սերունդը վերաբացումից ի վեր ամեն կիրակի հաճախում է տեղի ասորական եկեղեցին, որտեղ պատարագին մասնակցողների 70-ից 80 տոկոսը հայեր են: Պետրոսի կինը պատմում է. «Ես ծննդով Մալաթիայից եմ, հայրս միշտ պահել է իր Աստվածաշունչը, բայց միեւնույն ժամանակ նա միշտ մզկիթ էր գնում, իսկ ես միայն  եկեղեցի եմ հաճախում...»: Այս փոքր համայնքի ամենաերիտասարդ ներկայացուցիչները իրենց հերթին բացատրում են, թե իրենք ըստ էության չգիտեն, թե ինչ է նշանակում հայ լինել. ասորական այս եկեղեցին  հաճախելը որոշ առումով քրիստոնեական պատկանելության մի դրսեւորում է, բայց նրանց պակասում է այդ նույն պատկանելության մասին տարրական գիտելիքները՝ սկսած լեզվից, վերջացրած պատմությամբ, սովորույթներով, ավանդույթներով: Եթե ներքին ամուսնություններով գոյացած այս ընտանիքներում կոտորածների հիշողությունը շատ հաճախ պահպանված է, ապա ինքնությունից նրանց միայն փշրանքներ են փոխանցվել:

Այս մարդիկ Սփյուռքի հայելի՞ն են

Այս մարդկանց մշակութային ձուլումը առավել նշանակալի է, քան «որոշակի աստիճանի» իսլամացումը, ինչը մեզ ստիպում է առաջ քաշել կենսական հարցադրումը՝ վերոհիշյալ ընտանիքները ինչքանո՞վ են տարբեր արդեն գոյություն ունեցող Սփյուռքի ընտանիքներից: Ցեղասպանությունից հարյուր տարի անց, ինչպե՞ս հաշվել հայերի իսկական թիվը ամբողջ աշխարհում: Ի՞նչ է փոխանցվել Սփյուռքին: Վերջինս կարողացավ  վերստեղծել իր տարածությունները՝ 1920-ական թվականներին գաղթավայրերում վերակազմված եկեղեցին, քաղաքական կուսակցությունները, հայրենակցական միությունները կարեւոր դեր խաղացին առաջին սերունդների համար, ոորոնք իրենց ապրած թաղամասերում ինքնություն էին ձեւավորում: Հետագային՝ 70-80-ական թվականների շարժումները նույնպես նպաստեցին այդ համայնքների «զարթոնքին», մասնավորապես Ֆրանսիայում: Միեւնույն ժամանակ, Մարսելում, Լիոնում կամ Ֆրեզնոյում հայ ընտանիքների անցած ուղիները հաճախ շատ տարբեր են՝ եղբայրներից մեկը ակտիվիստ է և որպես այդպիսին է ներկայանում, իսկ մյուսը միայն անունով է հայ ...

Ուստի արդյունքում մենք տեսնում ենք , որ «իսլամացածների» հարցից նման մի այլ խնդիր է առաջանում՝ Սփյուռքի հայկական ինքնության սահմանումը: Մեր կարծիքով (մի կողմ դրած այն ինչը, որ ցեմենտում է ինքնությունը), ստեղծված անկախ Հայաստանի պայմաններում հայերը չեն կարող այլեւս շարունակել իրենց ինքնաբնորոշել բացառապես այն հանգամանքներով, որոնք ձեւավորել են հետեղեռնյան Սփյուռքը: Չենք էլ կարող պնդել, որ Հայաստանը Սփյուռքի ծանրության կենտրոնն է: Իսկ վերջինս, իր գոյությունը շարունակելու համար պետք է իրեն վերաիմաստավորի, և իրոք, անընդհատ վերաձեւակերպվելով՝ այլ ոչ թե պարզապես մնալով վերջին երեք սերունդների ընթացքում կառուցված Սփյուռքի ժառանգած շրջանակներում:

Ակնհայտ է, որ մահմեդականացման երեւույթը անչափ կարեւոր է, բայց առավել հատկանշական է մշակութային ձուլման իրողությունը, ինչն էլ մեզ պարտադրում է զուգահեռ անցկացնել Սփյուռքի հետ:

Գոյություն երկու ափերի մեջտեղում. «մնացել ենք կամրջի մեջտեղում »

Ներկա պահին այս հայերից շատերը Թուրքիայում բավական երկիմաստ վիճակում են հայտնվել. Ստամբուլի բազմաթիվ թաղամասերում շատերը քրդերի հարեւանությամբ են ապրում, որոնք եկել են նույն գավառներից կամ նույնիսկ նույն գյուղերից: Հայկական ինքնությունից նրանք պահել են միայն ներքին ամուսնությունները, ոմանք հավատացյալ մահմեդականներ են: Սասունցիների մի ընտանիքում եղբայրներից ավագը, այսօր արդեն ավելի քան 70 տարեկան, քրիստոնյա է, երիտասարդ տարիքում մկրտվել է ասորական եկեղեցում, 80-ական թվականներին Ստամբուլ ժամանելով ընդունվել է որպես հայ , իսկ նրա կրտսեր եղբայրը, ով եկել է ավելի ուշ՝ 90-ականներին, բարեպաշտ մուսուլման է, որի կինը, որը նույնպես հայ է, կրում է գլխաշոր և ամեն օր աղոթում է թաղամասի մզկիթում:

Կրոնափոխ կամ ծպտյալ հայերին պայմանականորեն խմբերի բաժանելը կամ պարզապես նրանց հայ կոչելը երբեմն խնդրահարույց է: Դրանցից ոմանք իրար մեջ են ամուսնացել, իսլամացել են և նույնիսկ հավատացյալ են: Ուրիշներ՝ նույնպես իրար մեջ ամուսնացած, բայց փոխարենը մնացել են քրիստոնյա, այն առումով, որ նրանք կրոնափոխվել են միայն ինքնության թղթերի վրա, որտեղ կրոնը նշված է «իսլամ»: Նրանք ժառանգել են մի յուրահատուկ հայկական ինքնություն, որն արտահայտվում է պապենական հողի հանդեպ կապվածությամբ, 1915 թվականի հիշողությամբ, և սնվում է «ներքին ամուսնությամբ» (ամուսնության այս ձեւն անշուշտ միշտ չէ, որ երաշխավորում է ինքնության փոխանցումը), տարբեր լինելու գիտակցությամբ, թեկուզեւ այսօր քրդաբնակ գյուղերում ապրելակերպը  հոմոգենացված է: Ինչպես մեզ պատմում է Սասունում ծնված քառասնամյա մի կին, իր ընտանիքի բազում անդամները (բոլորը հայ) մնացել են «կամրջի մեջտեղում»՝ պատկանելության երկու ափերի մեջտեղում, մի կողմից քրիստոնյա, մյուս կողմից մահմեդական. նույն ինքնության երկու կողմերը, մեկը՝ ճեղքված, մերժված, թաքնված, իսկ մյուսը՝ պարտադրված:   

Լռության մատնված այս հայերի գերակշիռ մասը զրկվեցին իրենց անուններից, երբ Մուստաֆա Քեմալի օրոք թուրքական երիտասարդ հանրապետության ընդունած օրենքով Թուրքիայի բոլոր քաղաքացիներին պարտադրվեց ազգանուն ստանալ: Մեծ մասը առաջին իսկ սերնդից հրաժարվեցին իրենց հայկական անուններից (թաքուն մնալու նպատակով կամ փրկված որբերի շատ արագ ձուլման պատճառով) և մոռացան իրենց լեզուն - բացառությամբ մի քանի շրջաններում՝ հատկապես Սասունում: Նրանք պահպանել են կրոնական սովորույթների, տոների, ծեսերի առանձին տարրեր՝  աղոթքի մի պատառիկ, խաչակնքում և այլն: Այժմ 60 տարեկան սասունցի մի կին՝ շատ երիտասարդ տարիքում ամուսնացել է հարեւան գյուղից Ս-ի հետ: Նրա (խմբի ներսում ամուսնացած) նախնիները կրոնափոխ են եղել, ինչը սովորաբար նշանակում է՝ հարմարվողականությունից կամ վախի զգացումից հաճախում են մզկիթ: Այս ամուսնության ընթացքում, քանի որ իր ամուսինը հայ քրիստոնյա է մնացել, իր խոսքերով՝ ինքը եւս քրիստոնեություն է «վերընդունել»...

Պետք է, սակայն, նկատել, որ խնդրո առարկա հայերի այս խմբին իսլամացած կամ կրոնափոխ որակելով կարեւոր մի բան հաշվի չենք առնում. 1915թ գործադրված բռնությունը  այս վերապրածների համար շարունակվել է մշակութային ցեղասպանությամբ, որը տեղի է ոունեցել այսօր ավերակների վերածված հազարամյա հայկական տարածքներում:  Ցեղասպանությունը միայն ֆիզիկական բնաջնջում չէր, այլ նաեւ վերացումն էր այն ամենի, ինչը կերտում է ազգը՝ նրա նյութական տարածքն ու հոգեկան աշխարհը. պաշտամունքային շենքեր, հուշարձաններ, գերեզմանոցներ, գյուղեր, եւ իհարկե, դպրոցներ, ակումբներ, քաղաքներում փոքր խանութներ… Այստեղ մենք գտնվում ենք ոչ այնքան իսլամացման գործընթացի առջեւ - որը տեղի է ունեցել ցեղասպանության ընթացքում (փրկվելու միջոց) և դրանից անմիջապես հետո (վախի զգացում), ինչքան մշակութային ձուլման հսկայական մի գործընթացի առջեւ, ինչը ցեղասպանության շարունակությունն է ու համալրումը: Պոլսո պատրիարքությունն ու ժամանակակից Թուրքիան հայերի նկատմամբ խստորեն կիրառում են մի «կարգավիճակ», որն ի վերջո, օսմանյան միլլեթի ընդամենը նորացված տարբերակն է, ըստ որի՝ հայերը կրոնական համայնք են: Իսկ սա այն դեպքում, երբ հայերը նախ և առաջ ազգ են, որի ծննդյան վկայականում նշված է, որ նա առաջինն է ճանաչել քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն (301 եւ 307 թթ միջեւ), բայց հայտնի է, որ նրա պատմությունը չի սկսվում քրիստոնեությունից: Ընդ որում՝ քրիստոնեության ընդունումը առաջին հերթին քաղաքական նպատակ էր հետապնդում (Բյուզանդիայից և տարածաշրջանի մյուս ժողովուրդներից առանձնանալու), իսկ այն իրականացավ բռնությամբ՝ արմատախիլ անելով նախկին հավատքի ու հավատալիքների բոլոր ձեւերը, որոնք ընդհանուր առմամբ կապվում էին զրադաշտության հետ:

Արմատներին վերադարձի շարժումը վտանգված է

Վերջին երկու տարում Թուրքիայում ավտորիտարիզմի շեշտակի աճը, PKK-ի անդամ լինելու մեջ կասկածվող քուրդ բնակչության նկատմամբ մահաբեր բռնությունները կարծես ահազանգում են 2010-ից ի վեր արձանագրված բոլոր տեսակի առաջընթացների ավարտը:

Դիարբեքիրի Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերաօծումը հայերի այս խմբից շատերին հնարավորություն տվեց վերագտնել իրենց փշրված ինքնությունը, ոչ միայն կրոնական ճանապարհով (եկեղեցին մշտական քահանա չունի), այլ նաեւ Թուրքիայի արեւելքում քրդաբնակ հսկայական այս քաղաքում հայկական մի վայրի վերստեղծումով: Հանդիպման վայր դարձած այս տարածքում կազմակերպվեցին հայերենի դասընթացներ, մատուցվեցին պատարագներ: Հիմնականում ալեւիներով (որոնք նույնպես հալածանքների ենթարկված փոքրամասնություն են) բնակեցված Դերսիմում հայերն իրենց խոսքն ասացին Թունջելիում ստեղծելով Դերսիմի հայերի ասոցիացիա: Նույնը վերջերս տեղի ունեցավ Մուշում, մինչդեռ 2007թ դաշտային հետազոտության ժամանակ մեր հանդիպած ընտանիքները բացառում էին նմանատիպ միության գաղափարը՝ տեղի քրդական բնակչության թշնամական վերաբերմունքի ու հնարավոր պետական հալածանքների պատճառով:

Մարդիկ սկսեցին խոսքից գործի անցնել՝ գյուղերում ու քաղաքներում հայերի հավաքավայրեր ստեղծել: Թեեւ երեւույթը դեռ սահմանափակ էր, բայց այն արտասովոր էր՝   վախը տեղի էր տվել: Հրանտ Դինքի սպանությունից հետո արեւելքի այս «ձայնազուրկների» ձայնը լռել էր, բայց նրա ժառանգությանը տեր կանգնողներ եղան՝ մասնավորապես Նոր Զարթոնք շարժումը, Ակոսը, որ շարունակում էր լույս տեսնել, և նրա շուրջ ստեղծված հիմնադրամը. նրանք շարունակում են կոտրել Թուրքիայի հասարակության տաբուները: Թուրքիայի խորհրդարանում այսօր երեք պատգամավորի առկայությունը նույնպես մեծ առաջադիմություն է (նրանցից մեկը՝ քրդամետ կուսակցությունից ընտրված Կարո Փայլանը սպառնալիքի տակ է), բայց Անկարայի կառավարության բռնաճնշումները մասամբ ստվերում են այն: Իշխանությունը վերջ է դնում Թուրքիայում սպասվող բարեփոխումներին և իր արյունահեղ գործողություններով հիշեցնում է շատ առումներով 80-ական թվականների զինվորական վարչակարգի մութ տարիները, ինչպես նաեւ Աթաթուրքի կամ Օսմանյան կայսրության վերջին տարիների ավտորիտարիզմը: Չափավոր իսլամիստական կուսակցության դիմակն ընկավ (ընդ որում՝ այս հակասական արտահայտությունը համարժեք է չափավոր ծայրահեղականներ ասելուն): Նախագահ Էրդողանը, ով չի վարանում ընտրությունների գործընթացը մանիպուլյացիայի ենթարկել երբ դրանք իր օգտին բացարձակ մեծամասնություն չեն ապահովում, ոչ միայն ճնշում է արեւելքի քուրդ բնակչությանը, այլեւ բոլոր նրանց, ովքեր սկսել էին ձեւավորել ազատ քաղաքացիական հասարակություն և ներկայացնում էին նոր սկիզբ առնող ժողովրդավարության հույսերը՝ Գեզի այգու ակցիաներին մասնակցած լրագրողներին, գիտնականներին, երիտասարդությանը և այլն:

Այս համատեքստում վտանգնված է թվում բարդ ճակատագրով հայերի սերունդների վերջին տարիներին սկիզբ առած վերածնունդը, որոնք իսկապես տեր են կանգնում իրենց ինքնությանը: Այդ վերածնունդը կարող է լինել նաեւ այն ձեւով, որով հայերը պատկերացնում են իրենց սեփական ինքնությունը. Ֆրանսիա ժամանած վերապրածների հայկական հիշողությունը փոխանցվել է 1915 թվականի տրավմայի միջոցով և հաճախ կանգ է առել ջարդի վրա՝ և ոչ թե նրան նախորդող կյանքի… Մինչեւ 40-ական թվականները Մարսելի հայկական թաղամասերում որոշ կանայք դեռեւս ավանդական զգեստներ էին հագնում, թուրքերենը լայնորեն խոսվում էր վերապրածների շրջանակում, իսկ կիրակնօրյա դպրոցները, որտեղ դասավանդվում էր հայերենը, իրականում մշակութային ձուլման վախի դեմ պատասխան էր: Այդ նույն թաղամասերում, վերապրածների ապրելակերպը տեսանելի է 20-30-ականների սեւ ու սպիտակ լուսանկարներում, որոնք ոչինչ չեն ասում նրանց առօրյա իրականության մասին: 1915-ից հետո Արեւմուտքի ամենատարբեր երկրներում հայտնված հայի բեկորները անատոլիացիներ էին, որոնք իրենց սովորույթներով բավականին նման էին արեւելքի այն հայերին, որոնք 80-ական թվականներին հայտնվեցին Ստամբուլի փողոցներում:

Թուրքահայ համայնքի համաձայն, թուրքական օրենքի համաձայն, Պատրիարքարանի համաձայն այս ինքնության սահմանները անխախտ են: Սփյուռքում (ընդ որում՝ բազմադեմ) ինքնությունը չորս սերունդ շարունակ զարգացում է ապրել, բայց բնականորեն շարունակում է ինքնաբնորոշվել պարադիգմաների միջոցով, որոնք գիտակցաբար կամ անգիտակցաբար ամրագրված են բոլոր ժողովուրդների ու ազգերի մեջ: Հայաստանում, Մարսելի մի թաղամասում կամ Ստամբուլի մի եկեղեցում՝ վերապրած այս հայերի սերունդներին հանդիպելիս մեր մեջ հարց է ծագում՝ ի՞նչն է այսօր (կամ երեկ) կերտում հայ ինքնությունը և ի՞նչ տեղ պետք է հատկացնել մշակութապես ձուլված և երբեմն իսկապես իսլամացած այս ընտանիքներին: Իմանալով, որ, մեր կարծիքով, այս խնդիրը այնքան կրոնական չէ, ինչքան մշակութային, իսկ Թուրքիայում՝ ավելի շատ քաղաքական, քանի որ նրանց «հատկացված» հայի կարգավիճակն իսկ հարցականի տակ է դրվում: