Պատերազմը Սիրիայում, հայկական կյանքի հատվածներ

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Հինգշաբթի, Փետրվարի 18, 2016, ժ. 01:55-ին

Հայկական եւ թուրքական ինքնությունն այսօր Այլ տեսակետ Պատերազմը Սիրիայում, հայկական կյանքի հատվածներ Մարի Թիբո Դը Մեզիեր

Մարի Թիբո Դը Մեզիեր Բելգիացի հրատարակիչ

Մարի Թիբո Դը Մեզիերը բելգիացի հրատարակիչ է և մանկական գրքերի հեղինակ: 2015 թվականի դեկտեմբերին նա՝ բելգիացի մի պատգամավորի հետ, ուղեկցել էր լրագրողների ու հումանիտար ոլորտի աշխատողների՝ Բելգիայի Արեւելյան քրիստոնյաների կոմիտեին, դեպի Իրաքյան Քուրդիստան ու Ռոժավա (սիրիական Քուրդիստան) ուղեւորության ընթացքում: Փեշմերգաների, YPG-ականների և ասորական ուժերի խիստ հսկողության տակ տեղի ունեցած ճանապարհորդության ընթացքում նա կարողացել է հավաքել մի շարք հայերի դիմանկարներ, որոնց կյանքը խաթարվել է Սիրիայում և Իրաքում տեղի ունեցող պատերազմի հետեւանքով: Հոդվածն սկզբնապես լույս է տեսել Hay Stories բլոգում:

Ահա և մի քանի պատմություններ հայերի մասին, որոնց կյանքը փոխվել է Սիրիայում և Իրաքում ընթացող պատերազմի պատճառով: Որոշ պատմություններ տխուր են, մյուսները՝ ոչ: Այս դիմանկարների միջոցով կփորձեմ բացատրել, թե ինչ է տեղի ունենում տարածաշրջանում:

Ինչո՞ւ հայերի պատմություններ: Նախ, այն պատճառով, որ հայերն իմ կիրքն են. տանը հինգ հոգի ունեմ: Հետո, քանի որ, իմ կարծիքով, հայոց պատմության միջոցով մենք ավելի լավ ենք հասկանում տարածաշրջանի պատմությունը, ես կասեի նույնիսկ, համեստորեն՝ ամբողջ մարդկության պատմությունը:

Իբրեւ առաջին քրիստոնյաներ և շատ անգամ մահմեդականների հարեւաններ, հայերը կրոնների միջեւ առկա դիալեկտիկան լավ են հասկանում: Նրանք գիտեն նաեւ «ցեղասպանություն», «աքսոր» և «ինտեգրում», երբեմն էլ «բարեկեցություն» բառերի իմաստը՝ մերօրյա աշխարհն ընկալելու համար առանցքային հասկացությունները: Ըստ իրենց ընտրած կամ ակամա հայտնված երկրների՝ հայերն ապրել են ժողովրդավարությունների կամ բռնապետությունների տակ, մաս կազմելով կամ չկազմելով իշխանությանը, ապրելով պատերազմը կամ խաղաղությունը, բայց գրեթե միշտ պահպանելով իրենց հատուկ հզոր ինքնությունը: Նրանց պատմությունն է մեզ այդ մասին պատմում: Մեկ խոսքով՝ կրոնները, պատերազմները, ցեղասպանությունները, քրիստոնեությունը, ինքնության հարցը, հանդուրժողականությունը և խաղաղությունը հասկանալու դուռը բացելու հայկական բանալին է դա: Ինչո՞ւ ոչ:

Սոսի

Սոսին Ղամշլի քաղաքի հայ փախստականների և ներքին տեղահանված անձանց օգնության կոմիտեի պատասխանատուն է: Նա հաշիվները ձեռքով է գրում՝ դոլար առ դոլար, շատ հաստ, գծավոր տետրում, որի էջերի մեծ մասը դեռ դատարկ է: Նա անձամբ է ճանաչում Ղամշլիի 540 հայ ընտանիքներից յուրաքանչյուրին: Եւ նրանց կարիքները՝ դոլար առ դոլար:

Նա մեզ պատմում է, որ Ղամշլիի հայերի ավելի քան կեսը հեռացել է տարածաշրջանից: Բայց նրանց փոխարեն նոր հայեր են ժամանել Իսլամական պետության կողմից գրավված քաղաքներից (ինչպիսին Ռաքքան է) կամ դրանց սահմանակից տարածքներից (ինչպիսին Հալեպն ու Հասաքեն են): Ղամշլին արդեն շատ վտանգավոր էր: Այնտեղ նախկինում  մահապարտի հարձակումներ էլի էին եղել, բայց 2015թ դեկտեմբերից հետո դրանք գնալով շատանում են ու ավելի մահացու են դառնում: Մահապարտ ահաբեկչի կողմից ականապատված մեքենայի կամ բեռնատարի միջոցով իրականացված  հարձակումներ՝ այսպես է կռվում ԴԱԻՇ-ը, պայթեցնելով խաղաղ բնակիչներին և հարձակումներ կատարելով ճակատային գծերի վրա: «Զարմանալի թշնամի, որ մարտից հետո տուն վերադառնալու կարիք չունի», - ասում է ինձ մի փեշմերգա¹: Մեկ ուրիշն էլ մեզ ասում է, որ այլեւս միայն զինյալները չէ, որ իրենց պայթեցնում են քաղաքներում, այլ երբեմն հուսահատ խաղաղ բնակիչներ, որոնց ԴԱԻՇ-ը խոստացել է 10 հազար դոլար՝ ընտանիքին փոխանցելու համար:

Հայերը Ղամշլիում մնում են կամ այլ ելք չունենալու պատճառով, կամ էլ իրենց պարտքն են համարում այս հողում մնալ ու ոչինչ չզիջել: Իսկ կյանքը շարունակվում է, մերթ լաց են լինում, մերթ ծիծաղում: Դեռեւս գոյություն ունեն շատ համեղ ուտեստներով ռեստորաններ, ընտանեկան հավաքներ՝ աղմկոտ ու կենացներով լի, որտեղ միշտ հայտնվում է չափից շատ խմած մի զարմիկ՝  Արմեն կամ Պետո, ու շատ երկար պատարագներ:

Սոսին ֆեմինիստ լինելու կարիք չունի արդյունավետ լինելու համար: Նա լուռ է մնում համայնքի վարչության ժողովներում, որտեղ գրեթե միայն տղամարդիկ կան. նա սուրճ է մատուցում, բայց բոլոր հարցերը իրեն են տալիս՝ ստույգ պատասխաններ ստալու ակնկալիքով:

 Նա այդ մասին մեզ չի ասելու, բայց Սոսին որդեկորույս մայր է: Որդին զոհվել է ամենահիմար ու տխուր կերպով: Ինչպես շատ երիտասարդ տղամարդիկ, նա համայնքի պաշտպանության խմբի մաս է կազմել՝ մի տեսակ հայկական կամավոր աշխարհազորայիններ, որոնք ամբողջ գիշեր պարեկում են թաղամասը: Ավելի շատ զինված փոքր սկաուտների նման, քան թե ռազմիկների: Նա 19 տարեկան է եղել, հրացանը մաքրելիս փամփուշտն արձակվել է:

 Արձակված մի փամփուշտ, մի սուրճ, գծավոր հաստ մի տետր՝ դոլար առ դոլար: 540 հայ ընտանիք, որ Ղամշլիում դիմակայում է, որոշ չափով, Սոսիի շնորհիվ:

Ղամշլիի մասին

Ղամշլին Սիրիայի հյուսիս-արեւելքում գտվնող Թուրքիային սահմանակից քաղաք է՝ Ռոժավայի (Սիրիական Քուրդիստան) «մայրաքաղաքը»: Սիրիական Քուրդիստանի ինքնավար մարզ, որը պաշտոնապես գոյություն չունի, բայց այսօր, ըստ էության, Սիրիան մասնատված, երկատված է.

1.Մի մասը՝ արեւմուտքում, դեպի Լիբանան, ինչ-որ չափով Բաշար ալ-Ասադի կառավարության վերահսկողության տակ է (որը պայքարում է ԴԱԻՇ-ի դեմ՝ Ռուսաստանի, Իրանի և Հըզբոլլահի՝ լիբանանյան շիական աշխարհազորայինների օգնությամբ):

2. Արեւելքում՝ մի մասը գտնվում է ԴԱԻՇ-ի կազմավորումների վերահսկողության տակ:

3. Հյուսիս-արեւելքի մի մասը՝ սիրիական Քուրդիստանը, գտնվում է Թուրքիայի քրդերի PKK-ին մոտ կանգնած քրդական «Ժողովրդավարական միություն կուսակցության» (PYD) ջոկատների վերահսկողության տակ: Տարածաշրջանի մի փոքր մասն էլ վերահսկվում է ասորական ուժերի կողմից:

4. Այլ տարածքներ վերահսկվում են ապստամբ խմբավորումների կողմից, այդ թվում՝ ջիհադական Ալ-Նուսրա ճակատը (Ալ-Քաիդայի ընկերները), Սիրիայի ազատ բանակը (արաբական գարնան քաղաքացիական շարժումներից ծնունդ առած ազգայնական ապստամբները) սալաֆիական այլ խմբեր... Բայց եկե՜ք չբարդացնենք ամեն ինչ:

Լինելով ֆեմինիստ, ես անձամբ համակրում եմ PYD-ին՝ սիրիացի քրդերի կուսակցությանը։ Մարքսիզմից ներշնչված այդ կուասկցությունը պաշտպանում է տղամարդ-կին կատարյալ հավասարությունը (ինչը տարածաշրջանում զարմանալի բացառություն է): Նրանց ռազմական թեւի՝ YPG-ի շարքերում, կանայք 40% են կազմում, ինչը, ըստ ոմանց, նրանց առավելություն է տալիս ջիհադականների նկատմամբ, քանի որ վերջիններիս «թվում է, թե դրախտից կը զրկվեն եթե կնոջ ձեռքով սպանվեն:»: Երբ ես հանդիպեցի Ասորական ռազմական խորհրդի կանանց (ասորական աշխարհազորայիններ), նրանցից մեկն ինձ ասաց, որ կին մարտիկների թողած զենքերը ԴԱԻՇ-ը չի վերցնում, քանի որ դրանք համարվում են հարամ:

Ժորժ

Ժորժը քսան տարեկան է, վարակիչ ժպիտով ու ֆուտբոլիստի կազմվածքով: Նա ոչնչով չի տարբերվում աշխարհի միլիոնավոր այլ Ժորժերից: Բայց այս մեկը ծնվել և մեծացել է Ռաքքայում, որը 2013թ հունիսից դարձել է Իսլամական պետության մայրաքաղաքը: Քանի որ նրա ընտանիքը վաղուց էր Ռաքքայում ապրում և չէր ուզում ամեն ինչ կորցնել,  բոլորը մնացել են Ռաքքայում՝ եւս մեկ տարի ու կես, և ի վերջո լքել են քաղաքը:

Ռաքքան շատ սիրուն քաղաք էր, որի միջով Եփրատ գետն է անցնում։ Այն հիմնադրել է Ալեքսանդր Մակեդոնացին։

Ժորժը մեզ պատմում է Ռաքքայում տեսածի մասին. մի շուկա, որտեղ վաճառում են եզդի կանանց՝ ոտքերը կապած: Թաղամասում նորեկ իր հարեւաններից մեկը՝ մի դաիշական, նրանցից մեկին գնել է:  Նա իր կնոջ հետ է գնացել ընտրելու: Ժորժը այդ կնոջ ամեն օր էր տեսնում պատշգամբում՝ լվացք փռելիս:

Ժորժը մեզ բացատրում է, որ Ռաքքայում հայկական դպրոց չի հաճախել, այլ գնացել է պետական դպրոց: Այնտեղ բոլորը խառն են եղել. «Ոչ ոք չէր ասում՝ դու հայ ես, դու շիա ես: Դա նշանակություն չուներ»:

Ժորժն ասում է, որ երբ դաիշականները հասան, բոլոր քրիստոնյաներին հավաքեցին և ասացին. «Կամ կգնաք, կամ կրոնափոխ կլինեք, կամ էլ ջիզիե² կվճարեք՝ այլակրոնության հարկ»: Հայրս որոշեց ջիզիե վճարել:

Առաջին հերթին նրանք շիական մզկիթները քանդեցին: Հետո շիաներին սպանեցին կամ նրանք փախան։ Քրիստոնյաներին չսպանեցին, բացի եթե նրանք կառավարական բանակի մաս էին կազմում։ Վերջիններս գլխատվեցին։

Ժորժը Ռաքքան շատ է սիրում: Նա երազում է այնտեղ վերադառնալ և նորից ապրել: Երբ ԴԱԻՇ-ը հեռացած կլինի:

Ժորժը պնդում է. «Դաիշականները Ռաքքայից չեն։ Սրանք օտարերկրացիներ են, որ այս ամենը պարտադրեցին: Ռաքքայի Ժողովուրդը նման բան չէր ուզում»: Ես, փոքրիկ բրյուսելցիս, միշտ հավատացել էի, որ մեզ մոտ ահաբեկչությունը Ռաքքայից է գալիս։ Իսկ հիմա, կողքս կանգնած ռաքքացի այս երեխան ինձ ասում է, որ ռաքքացի գժերն իրականում իմ մոտից են գալիս:

Վերջում Ժորժին հարց եմ տալիս՝ «իսկ որտե՞ղ են քո ծնողները»։ Նա պատասխանում է. «Հայրս ու մայրս Ռաքքայում են, գնացել են ջիզիեն վճարելու, վաղը կվերադառնան»:

Մինչեւ այդ Ռաքքան ինձ միայն հիշեցնում էր գլխատումները. եզդի գերուհիներին ու ծեծի ենթարկված կանանց, որոնց կրած բուրքան լիովին չէր ծածկում իրենց սեւ գուլպաները: Այժմ, երբ ես Ռաքքայի մասին եմ լսում, մտաբերում եմ Ալեքսանդր Մակեդոնացուն, Ժորժի ժպիտը և մտահոգված եմ նրա մոր համար, որ թերեւս գնացել է այնտեղ վճարելու ջեզիեն, ինչպես անում է յուրաքանչյուր ամիս:

Փոքրիկ մանրամասներ

2011-ից 2013 թվականները՝ սիրիական քաղաքացիական պատերազմի համատեքստում, քաղաքը առճակատումների բեմ է դառնում Բաշար ալ-Ասադի գլխավորած կառավարական ուժերի և  Ալ-Քաիդայի հետ կապված Ջաբհաթ ալ-Նուսրայի ապստամբների միջեւ: 2013թ մարտին Ռաքքան առաջին խոշոր քաղաքն է, որ ալ-Նուսրայի ապստամբների ձեռքն է անցնում: Նույն տարվա հունիսին քաղաքը ԴԱԻՇ-ի իսլամիստների հսկողության տակ անցավ, դառնալով նրանց մայրաքաղաքը:

Իսլամական պետությունը միեւնույն ժամանակ շատ հպարտ էր Մոսուլի գրավումով (մեծ քաղաք Իրաքում), երբ նրանք, ըստ էության, վերացրին Սիրիայի և Իրաքի միջեւ սահմանը, որն արհեստականորեն էր ստեղծվել (Արեւմուտքի պատեհապաշտությամբ և ոչ թե տեղական ժողովրդագրական նկատառումներով)՝ Օսմանյան կայսրության անկման պահին, անգլիացիների և ֆրանսիացիների միջեւ 1916-ին ստորագրված Սայքս–Պիկոյի համաձայնագրով:

Ինչու ենք ընդգծում Ալ-Քաիդայի ու Ալ-Նուսրայի  տարբերությունը: Որովհետեւ նրանք այլեւս ամենեւին դաշնակիցներ չեն: Թեեւ ինքն էլ է Ալ-Քաիդայի ծնունդ, բայց ԴԱԻՇ-ը եղբայրասպան պատերազմ է մղում Ալ-Նուսրայի դեմ: Թեեւ երկուսն էլ սալաֆիական գաղափարախոսությունից են սնվում, սակայն գուցե այն պատճառով, որ Ալ-Քաիդան Խալիֆաթը հաստատելու համար համաշխարհային ջիհադ է քարոզում, իսկ ԴԱԻՇ-ը Խալիֆայություն ստեղծելուց հետո է ուզում աշխարհով մեկ տարածել ջիհադը: Կամ գուցե այն պատճառով որ նրանք գիժ են՝ Աստծո գժերը, իշխանության գժերը: Պարզապես գժեր, որոնք բոլորի դեմ են պայքարում, քանի որ գիժ են:

Եւա

Եւան Ղամշլիի հայկական երեք դպրոցների հաշվապահն է: Նա երիտասարդ է, սիրուն, հագին ընձառյուծի բծերով սվիտեր է, նորաձեւ, իսկ գրասեղանին անհայտ մի գրամեքենա, որի ստեղծման ժամանակ Սթիվ Ջոբսը դեռ չէր անցել Apple-ի ղեկին:

Ուսումնական այս տարվա սկզբին 500 աշկերտներից 120-ի ծնողները չէին կարողացել դպրոցի վարձը վճարել: «Բայց մենք չենք կարող երեխաներին թողնել առանց դպրոցի, այնպես որ  նրանց, այնուամենայնիվ, ընդունեցինք», - ասում է Եւան: Եթե ամեն ինչ լավ ընթանա, դպրոցը աշխարհի տարբեր վայրերի հայ համայնքներից նվիրատվություններ կստանա՝ բացերը լրացնելու համար: «Ապա թե ոչ՝ մեկ այլ լուծում կգտնվի, առջեւում դեռ մի քանի ամիս կա...»

Իրականում, կարծես դա նրան այդքան էլ չի մտահոգում: Դպրոցի տնօրինությունն ավելի շատ մտահոգված է աշակերտների թիվը պահելով: 2013 թվականից Ղամշլիի հայ համայնքի թիվը կիսով չափ կրճատվել է՝ դպրոցականների թիվը գնալով պակասում է: Իսկ եթե նրանց թիվը շարունակի անկում ապրել, ապա կառավարությունը այն կարող է բռնագրավել, և այլեւս Ղամշլիում հայկական դպրոց չի լինի:

Վճարովի, թե ոչ, տարրական դպրոցում ուրախություն է տիրում: Միշտ էլ ուրախ է տարրական դպրոցում, նույնիսկ եթե այն Իսլամական պետությունից մի քանի տասնյակ կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող քրիստոնեական դպրոց է:

Երկրորդական վարժարանում մթնոլորտը նվազ անհոգ է՝ քննությունների շրջան է:

Եւային հարցնում ենք, թե նա հնարավորության դեպքում կթողնի արդյոք Սիրիան: «Այո, ինչու ոչ. թերեւս Գերմանիա գնամ», - ասում է նա, առանց առանձնապես համոզված լինելու, ինչպես կպատասխաներ «սուրճ կխմե՞ս» հարցին: Եւան իր աշխատանքն է  անում՝ հաշիվները, կյանքը շարունակվում է:

Միքայել

Միքայելը հունական աստվածների կամ նորաձեւ նյույորքցիների նման գեղեցիկ է: Եթե նա Գլենդեյլում մեծացած լիներ (Լոս Անջելեսի արվարձան՝ ԱՄՆ-ի ամենահայահոծ քաղաքը), գուցեեւ Հոլիվուդում հայտնվեր: Սակայն Միքայելը ծնվել է Հասաքեում, վրադիր՝ շատ ամաչկոտ է:

Միքայելը վարժ չի խոսում հայերեն  (նա խոսում է արաբերեն՝ Բաշար ալ-Ասադի հանրային դպրոցի արտադրանք է: Եվ քանի որ Ռոժավայից է՝ Սիրիայի քրդերով բնակեցված շրջանից, խոսում է նաեւ քրդերեն), բայց մեծ հայրենասեր է: Այո, այո, նա իր հեռախոսի էկրանին կարմիր-կապույտ-նարնջագույն դրոշն է դրել (ինչը մեծ բան չի նշանակում, քանի որ ամեն հայ այդ գույներն օգտագործում է, որտեղ կարող է) և պատրաստ է տալ իր կյանքը հայ ժողովրդի համար:

Ուստի, քանի որ նա Գլենդեյլում չի ծնվել, ամաչկոտ է ու հայրենասեր, Միքայելը Սութորոյին է անդամագրվել՝ պաշտպանելու համար հայերին ու քրիստոնյաներին ընդհանրապես:

Սա թույլ է տալիս ինձ բացատրել, թե ինչ են Սութորոն ու Հասաքե նահանգի  ասորիները.

- Սութորոն ռազմական ոստիկանություն է, ինչպիսիք շատ կան: Բազմաթիվ ռազմական մարմիններ կան՝ նրանք, որոնք մարտնչում են ԴԱԻՇ-ի դեմ և առաջնագծում են: Ուրիշներ ներքին բնակչությանն են պաշտպանում ԴԱԻՇ-ից և նրա տխրահռչակ հարձակումներից:

- Ասորիները խոսում են արամեական լեզուներ (ինչպես Քրիստոսը): Նրանք միջագետքցիներ են՝ առաջին քրիստոնյաները: Շատ տարբեր տեսակի են նրանք` մարոնիտ, ասորի կաթոլիկ, քաղդեական կաթոլիկ, ասորի ուղղափառ եւ այլն: Կարող ենք երկար շարունակել, ամեն դեպքում, միեւնույն է, դժգոհողներ լինելու են, քանի որ ոչ ոք չի համաձայնում, թե ինչ է նշանակում «սրյանի». Տեսականորեն (և իրականում) հայերը սրյանի չեն, քանի որ իրենց լեզուն արամեական բարբառ չէ և մի ամբողջ այլ պատմություն ունեն: Բայց քանի որ «Արեւելյան քրիստոնյաներ» են և մանավանդ, որ գտնվում են նույն նավակի մեջ, որոշ հայեր միացել են ասորական ուժերին³: