Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրություններ՝ ակադեմիական դոգմայի ավերները

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Հինգշաբթի, Դեկտեմբերի 22, 2016, ժ. 01:55-ին

Հայոց Ցեղասպանություն, Ճանաչում և Փոխհատուցում Հայացք Թուրքիայից  Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրություններ՝ ակադեմիական դոգմայի ավերները Այդա Էրբալ

Այդա Էրբալ Քաղաքագիտության ֆակուլտետ, Նյու Յորքի համալսարան

Այս ակնարկում քննարկվում են գիտնականների պարտականությունները ուսումնասիրությունների ոլորտում, որտեղ ոչ միայն թուրքական, այլ նաև ամերիկյան գործարար և պետական շահագրգիռ խմբերը ագրեսիվորեն ներգրավված էին պահպանելու կեղծիքի, կիսաճշմարտության, պասիվորեն լռեցնելու, խավարամոլության և ժխտողականության գիտական ռեժիմը՝ համակարգված և ինստիտուցիոնալացված ձևով: Պարտադիր չէ, որ ամենաշատ հասցրած վնասը լինի ցեղասպանության ուսումնասիրությունների ոլորտում, որտեղ վերջին տասնհինգ տարիների ընթացքում հատկապես մի քանի գիտնականներ պսակազերծեցին ժխտողական գրականության հիմնական դրույթները, այն կարող է լինել նաև օսմանյան և թուրքական ուսումնասիրությունների ոլորտում: Պատմականորեն կույր լինելով օսմանյան վերջին ցեղասպանությունների հանդեպ՝այս ոլորտը նաև այն ոլորտն է, որտեղ ցեղասպանության ժխտումը դարձել է կարգավորված որպես դիսկուրս և, այդպիսով, գիտնականների շրջանում հանդիսացել է համատարած բարոյական երկիմաստության աղբյուր՝ անկախ նրանից նրանք լիովին տեղյակ էին թե տեղյակ չէին խնդիրներին կամ հավանություն արժանացնում էին, թե՝ ոչ լռեցնելու նրանց ռազմավարությանը:

Դոնալդ Բլոքսհամի ‹‹Ցեղասպանության մեծ խաղը›› գրախոսության իր ներածական խոսքում  հանգուցյալ Դոնալդ Քվաթաերթը վախվորած և կատարյալ կարևորությամբ իր կյանքի ընթացքում անկեղծացել է օսմանյան դարաշրջանի ուսումնասիրությունների դաշտի վիճակի մասին: Ակնարկի ենթատեքստում նա ակնարկում էր դաշտում ներդրված ուժային կառույցների մասին, մասնավորապես՝ Հյուսիսային Ամերիկայում, որտեղ վերջինիս դռնապանները գերազանցեցին կառավարման արվեստում՝ առանց կառավարման տպավորություն թողնելու. կատարելապես կառավարայնացված դաշտ:

1960-ականների վերջերին (երբ ես ընդունվել էի մագիստրատուրա), Օսմանագիտության սենյակում կար 1915թ.-ին օսմանյան հայերի սպանդը խորհրդանշող փիղ:  Այս թեման դեռ երկար ժամանակ շարունակում էր մնալ տաբու: Որքանով ես գիտեմ ոչ ոք երբևէ չէր առաջարկել, որ, այսպես կոչված, «հայկական հարցը» ուսումնասիրվեր: Ավելի շուտ, ինքնագրաքննության ծանր մթնոլորտը կախվել էր օսմանյան պատմագրության գլխավերևում: Այլ թեմաներ, ինչպես օրինակ բազմազան կրոնական ինքնությունները, կամ քրդերը, կամ աշխատուժի պատմությունը, նույնպես արգելված էին: Միայն հայերը չէին, որ անտեսվում էին գիտության կողմից և արժանանում արհամարանքի և հանդես էին գալիս որպես պետականորեն արտոնված բռնության և խտրականության զոհեր  Օսմանյան կայսրությունում:

Քսանմեկ տարի անց այն բանից հետո, երբ նա և վաթսուն ութ այլ գիտնականներ, որոնցից մեծ մասը առնչություն չուներ ցեղասպանագիտության հետ, ստորագրեցին մի տխրահռչակ նամակ՝ Նյու Յորք Թայմս և Վաշինգտոն Փոստ օրաթերթերում տպագրված մի գովազդ, որը նախատեսված էր օգնել չեղյալ համարելու 1985թ.-ի Պալատի թիվ 192 որոշումը, որը բարձրաձայնում էր իրենց վերապահումները «ցեղասպանություն» եզրույթի մասին Թուրքիայի և հայերի բնաջնջման համատեքստում, Քվաթաերթը արտահայտվեց: Այդ քայլի համար նա գին վճարեց և ստիպված եղավ լքել իր պաշտոնը՝ որպես Թուրքագիտության ինստիտուտի ամբիոնի վարիչ: Ամբիոնի անդամները՝ Մերսի Փեթոնը, Քեմալ Սիլեյը, Ռեսաթ Քասաբան և Բիրոլ Յեսիլադան հրաժարականներ տվեցին, իսկ Ֆաթմա Մյուգե Գյոչեքը ասել էր, որ ինքն էլ հրաժարական կտա: Մերձավոր Արևելքի հետազոտությունների ասոցիացիայի ակադեմիական ազատության կոմիտեն նույնպես միջամտեց՝ ուղարկելով նամակ Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին և այլոց: Սակայն այդ երեք գործողությունները գործ ունեցան ոչ թե այդ ժամանակ ոլորտում Հայոց ցեղասպանության կարգավորված ժխտման, այլև՝ Քվաթաերթի ակադեմիական ազատության ոտնահարման հետ: Գիտնականներն ու ասպիրանտները նույնպես կարող էին շարունակել չտեսնել փղին սենյակում առանց որևէ բարոյական, էթիկական կամ քաղաքական հետևանքների: Հայոց ցեղասպանության համատեքստում ժխտողական ելույթը գրեթե միշտ դիտվում է որպես ոչ ավել քան բացահայտ ռասիզմ՝ չնայած այն հանգամանքին, որ ժխտողականության որոշ դրույթներ, ինչպիսիք են հակահումանիստականությունը, կոպտությունը, անտեսումը,  հանցավորության և/կամ ուժի անհամաչափության խլացումը, ենթասպայական աղբյուրների՝ որպես լեգիտիմ չընդունելը կամ ժամանակակից Թուրքիայում ինստիտուցիոնալ և էլիտար ռասիզմի պատմական կապի բուն մեղքի նսեմացումը ռասիզմի գործիքակազմից են: Ի տարբերություն հոլոքոստի, Հայոց ցեղասպանության ժխտումը ընդունելի էր և ընդունելի է այնքան ժամանակ, քանի դեռ դրա մասին խոսացողները պատժված չեն:

Ինչպես հաճախ լինում է նման դեպքերում, դաշտի դռնապանները նույնպես հորինեցին իրենց պատմությունը. դաշտի պատմաբաններ Հիս Լոուրին և Հովարդ Ռիդը նույնպես հանդես եկան 1985թ.-ի նամակ մշակողների ու ստորագրողների դերում: Ճիշտ այնպես, ինչպես դաշտն է կառուցվել Հայոց ցեղասպանության ժխտման լուռ հավանությամբ, իր սեփական պատմությունը նույնպես ներառեց ժխտման ժխտողականությունը և դրան կից բոլոր լարերը: Նրանց երկուսի համապատասխան զեկույցներում՝ ԱՄՆ-ում օսմանյան և թուրքական հետազոտությունների աճի վերաբերյալ Միացյալ Նահանգներում, Լոուրիի զեկույցը գոհար է նրանց համար, ովքեր կարող են կարդալ տողատակերը և բռնեն նրա բացթողումները: Չնայած Լոուրիի և Ռիդի աշխատանքների նկարագրական արժանիքների՝ դրանք միանգամայն թերի են առանց Սպերոս Վրիոնիի մանրակրկիտ զեկույցի՝  Թուրքագիտության ինստիտուտի և թուրք-ամերիկյան գործարար շահերի միջև կապի վերաբերյալ և դաշտի զարգացման ու ՆԱՏՕ-ի իր դաշնակցի հետ կապված ԱՄՆ-ի արտաքին քաղաքականության առաջնահերթությունների պատճառահետևանքային կապի վերաբերյալ, և առանց Ռոջեր Վ. Սմիթի, Էրիկ Մարկուսենի և Ռոբերտ Ջեյ Լիֆթոնի՝  Հիս Լոուրի գործի մասին հոդվածի (գիտական սկանդալ, որն առաջացավ, երբ Թուրքիայի դեսպան Նուզեթ Կանդեմիրը պատահաբար Լիֆթոնին ուղարկվեց  Հիս Լոուրի կողմից մշակված հուշագիրը և նամակը որոնք ներկայացվել էին դեսպանի ստորագրությանը, ևս մեկ ապացույց այն բանի, որ Թուրքագիտության ինստիտուտի և գիտնականների շահերը գաղտնի միաբանության մեջ են Թուրքիայի պետական շահերի հետ): Հատկանշական է նաև այս հոդվածի տպագրումը ոչ թե Մերձարևելյան ուսումնասիրությունների, այլ հոլոքոստի և ցեղասպանության մասին ուսումնասիրությունների  հրապարակման մեջ: Իմ ատենախոսությունը գործ ունի ժխտողականությունը մշտապես կանոնավորող հիմնական  գործակալություններից մեկի հետ, այն է՝ թուրք մտավորականների հին հաստատության հետ: Ես կարծում եմ, որ ինչպես անցյալում այնպես էլ ներկայում ժխտողականության կենսամիջոցը  ապահովված է եղել ոչ միայն պետության պաշտոնական պատմաբանների կողմից, այլ նաև օսմանագետների և թուրքագետների կողմից՝ որպես դասընթաց Թուրքիայում և դրա սահմաններից դուրս: 1950-ականների վերջից մինչև 2000-ականների սկիզբը պետական և քաղաքացիական հասարակության դերակատարների միջև գոյություն ուներ Պարսոնյան նորմատիվ համերաշխություն,  լռության դաշինք, որը հսկում էր  պարբերական ռասայական հանցագործությունների չափը  օսմանյան և հանրապետական Թուրքիայի դարաշրջաններում, օրինակ՝ 1930-ականներին հրեաների դեմ Թրակիայում իրականացված քայլերը, Դերսիմի ցեղասպանությունը, 1930-ականների վերջերին քրդերի տեղահանումը, որը ներառում էր ‹‹սրի մնացորդների›› (մնացած հայերի) տեղահանումը, շքեղահարկի պարտադրումը փոքրամասնություններին, հայ, հույն և հրեա զինվորների հավաքագրումը հանրային աշխատանքների համար, 1955թ.-ի սեպտեմբերի 6-7-ին Ստամբուլում պոգրոմը, 1964թ.-ի հույների արտաքսումը, Չորումի, Մարաշի և Սեբաստիայի կոտորածները և վերջին ավելի քան երեսուն տարիների ընթացքում թուրք-քրդական պատերազմով պայմանավորված քրդերի ներքին տեղահանումը:

Դաշտի հավակնորդները ստիպեցին բացել դարպասները ոչ թե ներսից, այլ դրսից: Օրինակ՝ Վահագն Տատրյանը, Թաներ Աքչամը, Ռեյմոնդ Գևորգյանը և Դոնալդ Բլոքսհամը օսմանագետներ չեն: Սակայն կան այս կանոնի մի քանի բացառություններ, և նրանց մեծ մասը Եվրոպայից է, ինչպես օրինակ՝ Հանս Լուկաս Կիզերը և Էրիկ Յան Ցյուրխերը անուղղակիորեն: Օսմանագետների հիմնական հոսքի երկչոտությունը տեսանելի է Քեմբրիջի՝ Ժամանակակից Թուրքիայի պատմության չորորդ հատորում, որտեղ վերջապես անդրադառնում են այս «վիճելի» հարցերից մի քանիսին, սակայն այս անդրադարձը շատ հպանցիկ և երբեմն խնդրահարույց է: Օրինակ՝ Շուքրու Հանիօղլուն մի կարճ պարբերությունում հպանցիակ անդրադառնում է Հայոց ջարդերին (իհարկե, ոչ ‹‹Հայոց ցեղասպանությանը››) որպես ‹‹պատերազմի ամենաողբերգական դեպքերից մեկին››: Նույնքան տեղ է զբաղեցնում Հասան Քյալայիի անդրադարձը Մեհմեդ Թալեաթի,  Իսմայիլ Էնվերի ու Ահմեդ Ջեմալի սպանություններին: Իսկ Քեմալ Քիրիսչիի անդրադարձը ‹‹հայերին›› և ‹‹Ցեղասպանության մասին որոշ թուրքամետ պնդումներին›› արվում է ծանոթագրության տեսքով: Համիտ Բոզարսլանը նույնպես իր գլխի հիմնական հատվածում շատ կարճ անդրադարձել է այդ թեմային: Ասորական և պոնտական հույների դեպքերը չեն նշվում:                

Ատենախոսությանս համար իմ կողմից իրականացված թե՛ գիտական, թե՛ գիտահանրամատչելի դիսկուրսիվ ոլորտների ընդհանուր հետազոտության լույսի ներքո, ես կարծում եմ, որ քաղաքացիական հասարակության դերակատարները, ովքեր վերջին տասնհինգ տարների ընթացքում ակտիվություն են ցուցաաբերել Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ դիսկուրսի կառուցման գործում, գործի դրեցին ցեղասպանության ժխտման ավելի բարդ դիսկուրսներ, որոնք հաճախ դիմում են պետականացված փոքրամասնություններին ինչպես Թուրքիայում այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս: Սա իրականացվում է երկիմաստության միջոցով՝  մերժելով կամ անտեսելով իշխանության ասիմետրիան իրենց և Թուրքիայում ու սփյուռքում գտնվող իրենց զրուցակիցների միջև, իշխելով աշխարհով մեկ ցրված հայ մտավորականներին և դրա հետ մեկտեղ վայելելով հետևողական ազգային մտավոր տարածության և լեզվի օգուտները,   ընդհանուր մեծամասնական իրավունքի շրջանակներում իրենց պահելով որպես խաղադաշտի սեփականատերեր, հայերին դասակարգելով տիպիկ ռասիստական կատեգորիաների՝ լավ (Թուրքիայի հայ քաղաքացիներ), վատ (քաղաքականապես հաստատակամ սփյուռքահայեր) և աղքատ (Հայաստանի քաղաքացիներ) կամ հայերին օգտագործելով որպես գործիք Adalet ve Kalkınma Partisi (արդարության և զարգացման կուսակցություն) կամ Cumhuriyet Halk Partisi (ժողովրդահանրապետական կուսակցություն) կուսակցությունների հետ իրենց սեփական բախումներում ՝ կախված քաղաքական սպեկտրում իրենց ունեցած դիրքից: Ես նաև քննադատում եմ պետությանը՝ քաղաքացիական հասարակության գրականության հետ կապված ՝ հետզտումնային պետության ներքին գաղութացման, էթնո-կրոնական բնաջնջման և բաշխողական կարողությունները հաշվի չառնելու համար և, հետևաբար, դրա ստեղծումը և պահպանումը բացառիկ և առանձնացված քաղաքացիական հասարակության ազգային կրթության միջոցով: Այս պետության և քաղաքացիական հասարակության սահմանները և գործառույթները տարբերվում են ժամանակակից արտադրական/կապիտալիստական պետություններից, հատկապես զանգվածային պարզունակ կուտակման առումով, ոչ թե դասակարգից դասակարգ այլ քրիստոնյաներից և հրեաներից մահմեդականներ: Ո՛չ ազատական, ո՛չ մարքսիստական պետության մասին տեսությունները չեն հաղորդում նման ներքին գաղութացված պետության էթնոկրոնական սահմանդիր գործառույթի բուն իմաստը: Ես նաև վերլուծում եմ Թուրքիայի հիմնական ձախակողմյան/ազատական մտավորականների և հայերի միջև բախումների վերջին երեք դեպքերը՝ մի կողմից ցույց տալով ցեղասպանության ժխտման տարածվածությունը, իսկ մյուս կողմից մեծամասնություն կազմող մտավորականների և փոքրամասնությունների ու մեծամասնություն կազմող մտավորականների և սփյուռքի անդմաների միջև ժամանակակից բախումների ռասայական հարթության վերլուծության ամբողջական բացակայությունը: 

Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակի կապակցությամբ և Կվատաէրտի խոստովանությունից համարյա մեկ դար անց Էրիկ-Յան Ցյուրխերը Լեյդենի համալսարանի Թուրքագիտության բաժնի ֆեյսբուքյան էջում տեղադրեց մի հայտարարություն, որը շուտով վերաբլոգավորվեց Research Turkey հասարակական կազմակերպության կողմից և թարգմանվեց թուրքերեն: Նախ և առաջ Ցյուրխերը թռչնի թռիչքի բարձրությունից նայեց դաշտի ոչ այնքան վաղ անցյալին, իսկ հետո մեթոդաբանորեն անցավ այն որոշ փոփոխություններով, որոնց միջով նա անցել էր իր ուսումնասիրությունների ժամանակ՝ մասնավորապես Թուրքիայի պատմության իր մտքերի և ձևակերպման հետ կապված:  Նա նաև որոշ չափով քննարկել է հետագա ժխտողականության անկայունությունը թե՛ էթիկայի տեսանկյունից, թե՛ որպես օրինական պատմական հետաքննության հիմք: Սակայն ցեղասպանության ժխտումը միայն զուտ հայ և թուրք կողմերի հարց չէ. այսքան տարիների ընթացքում այս հարցը պահպանվել է այլ քաղաքական և ռազմավարական տարածաշրջանային պատճառներով: Ավելին, ինչպես ակնհայտորեն երևում է Կվատաէրտի և Թուրքագիտության ինստիտուտի  միջև հակասությունից, ավելի ուշ Քիթ Դեյվիդ Ուոտենպոնի- MESA CAF (Մերձավոր Արևելքի հետազոտությունների ասոցիացիայի ակադեմիական ազատության կոմիտե) նամակից, կամ այս թեմայով ոլորտում արված որևէ հետազոտության բացակայությունից, արտասահմանում գիտնականները չեն առնչվում թուրքական պետական ժխտման հետ, քանի դեռ ժխտումը չի հանգեցնում ինչ-որ մեկին խոսքի ազատությունից զրկելու փորձերին:  

Մեկ այլ գործոն, որ Ցյուրխերը հաշվի չի առել՝ գիտության երկու զուգահեռ աշխարհների գոյությունն էր Թուրքիայում: Վերջին տարիներին տպագրված գրականության մեծ մասը, այդ թվում իմ ատենախոսությունը, հաշվի է առնում միայն Թուրքիայի համալսարաններում արտադրված գիտական կորպուսը  և այդ գիտական շրջանակների գրեթե բնական շարունակությունը արտերկրում: Ստամբուլում և մասնակիորեն Անկարայում հիմնադրված ակադեմիական այս կառույցի աշխատանքը, որը ընդհանուր առմամբ հաշվի չի առնում այլուր տպագրված նյութերը, չի հերքում այն փաստը, որ Թուրքիայի ներսում գոյություն ունի լայնածավալ ժխտողական հրատարակչական արդյունաբերություն, ինչի հետ Ստամբուլի մտավորականները ո՛չ առնչություն ունեն, ո՛չ էլ այն փոխելու ուժ: Երբ գիտնականները, ինչպես նաև լրագրողները գրում են Թուրքիայում տիրող հրատարակչական և ակադեմիական իրավիճակի մասին, նրանք ձևացնում են, թե այս զուգահեռ աշխարհը բնավ գոյություն չունի, և ստեղծում են այնպիսի տպավորություն, որ ամբողջ գիտությունը դրական փոփոխություններ է կրում: Անկախ նրանից, թե որքան ոչ գիտական մենք կարող ենք համարել նրանց աշխատանքը համաձյան մեր չափանիշների, նրանց ներկայությունը երկրի ներսում ամենուրեք է՝  հետազոտական կենտրոններում, ամսագրերում, թերթերում և հրատարակչություններում: Այդ իմաստով թուրքական պետության կողմից հիմնական պետական բուհերի և գիտնականեերի սնուցումը դեռևս փոփոխոթյուն չի կրել, քանի որ պետության քաղաքականությունը դեռ ցեղասպանության ակտիվ ժխտողներից մեկն է թե՛ երկրի ներսում, թե՛ դրա սահմաններից դուրս՝ չնայած նրան, որ 2014թ.-ից ի վեր այն տարատեսակ ձևերով վերազինվել է:

Ավելին, Թուրքիայի նորագույն պատմության մասին վերջին տասնհինգ տարիների ընթացքում տպագրված գիտական և հանրային գրքերի խմբավորումը հստակորեն արտացոլում է այն վնասը, որ հասցրել են խժտողականությունը, նսեմացումը և խավարամտությունը «Մերձավոր Արևելքի պատմության և քաղաքականության» քոլեջի դասագրքերին: Ահա այստեղ է, որ կարելի է ամենաշատը ականատես լինել օսմանագետների հարյուրամյա լռությանը, նսեմացմանը և տողատակի ծանոթագրություններին: Քոլեջներում դասավանդվող Մերձավոր Արևելքի պատմության լավագույն հինգ դասագրքերից ոչ մեկը անդրադարձ չի կատարում Հայոց ցեղասպանությանը առանց վերապահման: Ուիլիամ Քլեվելենդը որոշ չափով անդրադառնում և մանրամասնում է թեմայի շուրջ, սակայն այլ կերպ է (դրական կողմից է) մեկնաբանում ցեղասպանության շուրջ բանավեճը: Մեհրան Կամրավան համառոտ նշում է 1,5 միլիոն զոհերի թիվը, սակայն հետո փակագծերի մեջ օգտագործում է «Հայոց ցեղասպանություն» արտահայտությունը ծանոթագրությունում՝ միաժամանակ վիճարկելով Լորդ Կինրոսի կերպարը Բեռնար Լյուիսի կողմից առաջարկված կերպարի հետ: Քոլեջներում լայնորեն դասավանդվող այս գրականությունը հագեցված է սիմետրիկ պատումներով, որտեղ ցեղասպանության պահանջները հավասարեցվում են ժխտողականության պահանջների հետ, ինչպես «Հայերի պահանջատիրությունը, թուրքերի պահանջատիրությունը›› առանց պատշաճ համատեքստի:

Սակայն չպետք է այնպիսի տպավորություն ստեղծվի, հատկապես ոչ այս ակնարկից, որ տերմինաբանությունն է, որ իսկապես բացակայում է դաշտում: Գոյություն ունեն «տաբուներ տաբուի ներսում», որոնք կարող էին ուսումնասիրվել: Գիտնականները կարող էին  ղեկավարել իրենց սեփական կամ իրենց ուսանողների հետազոտությունը կամ կազմեին իրենց ուսումնական ծրագրերը այս թեմաների շուրջ՝ առանց օգտագործելու ցեղասպանություն եզրույթը:  Այդօրինակ թեմաներից մեկը հայերի և այլ քրիստոնյաների գույքի ճակատագիրն է:  Մինչև վերջերս այս թեմային ամենաքիչն են անդրադարձել: Ճիշտ է, Օսմանյան դարաշրջանի հողատարածքների արխիվը փակ է, չնայած այն հանգամանքին, որ այն թվայնացվել էր 2005թ.-ին: Սակայն ոչնչացման տնտեսական ասպեկտի ուսումնասիրության բացակայությունը չի կարող միայն վերագրվել արխիվի այս փակմանը, քանի որ պատմաբանները տեղական մակարդակով տիրապետում են ապացույցների վերականգնման մի քանի ձևերի  :

Ուսումնական պլանից կայսրության լեզուների բացառումը օսմանագիտության մեկ այլ լուրջ խնդիրներից է եղել. հայերենով, հունարենով, լադնոերենով/եբրայերենով գրված աղբյուրները ինստիտուցիոնալապես ո՛չ Օսմանյան կայսրության պատմության, ո՛չ էլ Թուրքիայի պատմության մաս չեն կազմում: Բացի այդ, հազվագյուտ դեպքերում, երբ պատմաբանները հաշվետվություններ են ներկայացնում հայերի կոտորածների վերաբերյալ,  նրանք բացառապես ապավինում են ոչ հայ հեղինակների կողմից գրված աղբյուրների վրա՝ Կարտեր Ֆինդլեի սիմվոլիկ անդրադարձը ամերիկահայ պատմաբան Ռոնալդ Սյունիի ‹‹Հայացք դեպի Արարատ›› գրքին չի անտեսում թուրքական աղբյուրներից բավականաչափ տարբերվող հայալեզու աղբյուրների կամ նույնիսկ արևմտահայերենով աղբյուրների հանդեպ նրա արհամարհանքը: Վրիոնիսը մանրամասն բացատրում է, թե ինչ քաղաքականություն է թաքնված հունարեն և հայերեն լեզուների՝ մերձարևելյան ուսումնասիրությունների դաշտից բացառման ետևում, քանի որ նրանք չեն ընդգրկվել Title VI Area Studies Program ծրագրում: Ինչևիցե, դեռ անհրաժեշտ է իրականացնել խորը վերլուծություն, թե ինչպես է այս գործոնը ձևավորել (կամ խեղաթյուրել) թուրքագիտության, հայագիտության, ժամանակակից հունագիտության և այլքի ոլորտները:

Գոյություն ունեն նաև ընդհանուր առնչվող հարցեր, որոնց հետ այսօր առճակատվում են հասարակական և հումանիտար գիտությունների ոլորտները, օրինակ՝ դասական մտավոր տեսակի վերացումը և դրա փոխարինումը փոփ գրողներով և սյունակագիրներով: Գիտնականները կապված են կառուցվածքային սահմանափակումներով քանի դեռ նրանք նպաստում են հիմնական տեղեկատվական աղբյուրներին որոշ պարբերականությամբ. Թաներ Աքչամը, օրինակ, մի շարք հարցերի մասով, որոնք ներառում են, սակայն չեն սահմանափակվում պատմության հետ առճակատմամբ, պարբերաբար աջակցում է մամուլին: Չնայած շատ դժվար է գնահատել իրենց հասանելիությունը, կարող ենք հանգիստ ասել, որ ցավոք, նրանց հանրաճանաչ գրվածքները օրեցօր ընթերցողների ավելի լայն լսարան են ձեռք բերում քան նրանց ակադեմիական աշխատանքները: Որոշ չափով սա հիշեցնում է Ադորնոյի ռադիո ծրագրերը, որոնք առնչվում էին անցյալի հետ և նրա գրվածքները Frankfurter Allgemeine թերթին և Die Zeit շաբաթերթին, որոնք կարող են մատնանշել հարցը լուծելու այլընտրանքային վայրեր ու դասավանդման մեթոդներ: Չնայած նրան, որ Ադորնոն քննադատաբար էր մոտենում ռադիո մեդիային «որպես իրատեսական ՛մշակությային արդյունաբերության՛ թև››, Արևմտյան Գերմանիա վերադառնալուն պես նա նպաստեց Գերմանիայի հասարակական-քաղաքական ոլորտին ավելի քան հարյուր ռադիոհաղորդումների միջոցով: Ռադիոհաղորդումների գրեթե մեկ երրորդը առնչվում էր մեկ հարցի հետ «Ի՞նչ է նշանակում անցյալի հետ համաձայնության գալը››: Այս ծրագրերի միջոցով Ադորնոն փորձեց ոչ միայն հանդիսատեսի մեջ արմատավորել անցյալի նշանակությունը, բայց նաև հասցեագրել նրանց մանկավարժության միջոցով՝ ընգծելով ինքնառեֆլեկտիվ մտքի և քաղաքական ինքնավարության անհրաժեշտությունը: Սա հանգեցնում է մանկավարժության և դրանում գիտնականների դերի շատ ավելի բարդ հարցի: Անցյալի հետ համաձայնության գալը պահանջում է հետաքրքրություն ոչ միայն Օսմանյան կայսրությունում իրականցված տարբեր ցեղասպանությունների պատմության բազմաթիվ հատույթներով, այլև պատասխանատվության հետ կապված համեմատական փիլիսոփայական աշխատանքով: Քանի որ պատմության հետ առճակատումը մեծամասամբ տեղի կունենա Սուննի մահմեդակաների շրջանում, գիտնականները նույնպես ստիպված կլիեն մտածել, թե ինչպես և ինչ է հասցեագրվել հիմնականում արևմտյան քաղաքական-փիլիսոփայական տեսանկյունից՝ ներառելով Կառլ Յասպերսին, Հանա Արենթին, Վալտեր Դիրքսին և այլոց.  հասցեագրումը պետք է լինի այս համատեքստում մանկավարժական տեսանկյունից:  Սա նաև մի տարածք է, որն անտեսվել կամ ի հայտ է եկել գիտնականների ինքնահավան պատմությունների տեսքով, թե ինչպես են նրանք համաձայնության եկել «G» (ցեղասպանություն) եզրույթի օգտագործման հետ: Պակասում է խորը քննարկում, այն մասին, թե ինչ է պատասխանատվությունը այստեղ և հիմա քաղաքացի և ոչ-քաղաքացի գիտնականների համար, արդարության և ժողովրդավարության միջև փոխհարաբերությունը, էլիտար ռասիզմը և ազգամիջյան հարաբերությունների քերականությունը: