Հայոց ցեղապանության ժխտումը թուրքական հասարակության առօրյայի մաս է կազմում:

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Հինգշաբթի, Մայիսի 28, 2015, ժ. 09:55-ին

Հայոց Ցեղասպանություն, Ճանաչում և Փոխհատուցում Հայացք Թուրքիայից  Հայոց ցեղապանության ժխտումը թուրքական հասարակության առօրյայի մաս է կազմում: Այշե Գյունայսու

Այշե Գյունայսու Թուրքիայում մարդու իրավունքների ակտիվիստ:

Այշե Գյունայսուի համաձայն՝ թեեւ թուրքական հասարակության համար Հայոց ցեղապանությունն այլեւս տաբու չէ և պետությունն այդ առնչությամբ իր բառապաշարը փոխել է, կառավարության ժխտողական դիսկուրսը մնում է նույնը: Նա նաեւ շեշտում է այն հանգամանքը, որ ցեղապանության ժխտումը վերաբերում է ողջ թուրքական հաոարակությանը, որին նա անվանում է «ուրացող հասարակություն»: Թվարկելով այն բոլոր պատճառները, որոնց համար թուրքերը պետք է ամաչեն, նա վերլուծում է այդ ամոթի զգացումից հասարակության խուսափելու դրդապատճառները: Եւ վերջապես, նա անդրադառնում է HDP կուսակցության խորհրդարանում ներկայացված լինելու հնարավորությանը, որը կարող է արդարության վերականգնման հույսեր արթնացնել:

REPAIR. Վերջին տարիներին, երբ Հայոց ցեղասպանության տաբուն գնալով փլուզվում է, գոնե հասարակության մակարդակով,  առաջ է քաշվում «համընդհանուր ցավ-համընդհանուր սուգ» գաղափարը: Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ արտահայտությունը:

Այշե Գյունայսո. «Ցավ և սուգ» բառերը նույնիսկ առանձին վերցրած՝ Թուրքիայի համատեքստում սքողում են գործված հանցանքը և այդ հանցանքից առաջացող ամոթի զգացումը: Իսկ երբ դրանց ավելացնում ենք «համընդհանուր» մակդիրը, ապա դա մեկ բառով ուրացում է նշանակում: Քանի որ խոսքը ցեղասպանության մասին է՝ մենք դրանով հավասարեցնում ենք մարդասպանին ու զոհին: Կարո՞ղ եք պատկերացնել, որ Գերմանիայում մարդիկ խոսեն հրեաների ու գերմանացիների ընդհանուր ցավերի մասին: Մեզ մոտ դա հնարավոր է: Որովհետեւ հանրային կարծիքի համար ընդունելի նոր բառապաշար է փնտրվում: Դուք կարո՞ղ եք պատկերացնել մի հրեայի, որը Հոլոքոստի և կատարված  հանցագործության մասին խոսելիս ստիպված լինի գերմանացիների համար ընդունելի բառապաշար փնտրել: Կամ էլ ցեղասպանությունն ընդունող և դրանից ամոթ զգալու մասին արտահայտվող թուրքին արտասահմանում հայերը որպես հերոս են դիմավորում: Կարո՞ղ եք պատկերացնել՝ «Այո, Հոլոքոստը տեղի է ունեցել և ես դրա համար ամոթ եմ զգում» ասող գերմանացուն վերաբերվեն որպես հերոսի: Չե՛ք կարող, որովհետեւ մերն ուրացման հասարակություն է և բոլորս այդ հասարակության մի մասն ենք: Ժխտումն ամեն պահի կարող է վերարտադրվել: Էլ չեմ խոսում ամենակոպիտ ձեւերի մասին. այն վերարտադրվում է ամենանուրբ կերպով, այնպիսի ձեւերով, որ արժանանանում է նույնիսկ առաջադեմ, ժողովրդավար հատվածների ծափողջույններին: Հրանտ Դինքի սպանությունից անմիջապես հետո՝ 2007թ հոկտեմբերի 6-ին Իլեթիշիմ հրատարակչատանը կազմակերպված հանրային քննարկումը, չեմ հիշում ովքեր էին կազմակերպիչները, հետեւյալ խորագիրն էր կրում՝ «Համաշխարհային աճող ռասիստական շարժումների շարունակությունը հանդիսացող Հրանտ Դինքի սպանության վերագնահատումը»: Մի երկրում, որտեղ ցեղասպանության հանցագործություն է կատարվել և դեռ շարունակվում է նրա ժխտումով՝ ընդդիմադիր հայ լրագրող, գրող է սպանվել, հայ լինելու համար է սպանվել, իսկ դո՜ւք դա կոչում եք «համաշխարհային աճող ռասիստական շարժումների շարունակություն»: Մենք ասում ենք «Չարը» ներսից չէ, «դրսից» է:  «Հանցավորը» տեղացի չէ, «օտարերկրացի է». Այնպես որ, խոսքը միայն կոպիտ, հախուռն ժխտման մասին չէ. ժխտման ամենանուրբ ձեւեր ասելով ես դա նկատի ունեմ:

Քողարկելով հանցագործությունը՝ ցավ ու սուգ բառերը միաժամանակ հնարավորություն են տալիս խուսափել ամոթից, ամոթի զգացումից: Հրանտ Դինքի սպանությունը համաշխարհային ռասիստական շարժումների շարունակություն համարող ձախակողմյան ու առաջադեմ աշխարհի մարդկանց մի՞թե դուք կարող եք հրավիրել ամոթ ապրելու: Ո՛չ, միայն պատասխանատվությունից խուսափել փորձող մշակութային միջավայրում հնարավոր է հորինել այսպիսի ձեւակերպում: Նման մշակույթը կխորշի ամաչելուց:.

Իսկ ինչո՞ւ ամոթ: Հայոց ցեղասպանության ոգեկոչման միջոցառումները կազմակերպող, այդ ոգեկոչումներին սատարող, դրանց մասնակցող մարդկանցից եմ ես: Մոտիկից եմ ծանոթ: Մենք կապ չենք ստեղծել մեր և ցեղասպանության միջեւ: Մեզ թվում է, թե ցեղասպանությունը դատապարտելով կատարում ենք մեր պարտքը: Ես բանավեճերի եմ ներկա եղել: Իմ ականջներով եմ լսել, թե ինչպես են մերժում ամոթ հասկացությունը, քանի որ կտրականապես դեմ են «կոլեկտիվ հանցանք» հասկացությանը: Այն, ինչի մասին խոսում ենք «կոլեկտիվ հանցանք» եզրույթով կոշտացվեց, գռեհկացվեց և այդպիսով մերժվեց:

Ցեղասպանության համատեքստում ամոթ բառից խուսափում են: Ամաչելու համար որեւէ պատճառ չեն տեսնում: Մինչդեռ, 1. Ինչքան էլ, որ մենք մեզ ինտերնացիոնալիստ համարենք, մեզ թրքությունից դուրս դնենք՝ մենք մեծացել, հասունացել, կյանք ենք մտել հայ չլինելու առավելություններով, մեզանից ոմանք բարձր տեղեր են հասել, դեռեւս օգտվում են այդ առավելություններից: Եթե ուրիշ ոչինչ, միայն սա էլ բավարար պատճառ է ամաչելու համար: 2. Մեր էթնիկ ու կրոնական ինքնությունը, որն ստեղծվել է մեզ մեծացնող, կրթող համակարգի միջոցով, ցեղասպանության հանցագործների ինքնությունն է: Ցեղասպանության հանցագործությունը հանուն այդ ինքնության կատարվեց: Մեր ընտանիքների արմատներում ովքե՞ր կան, ինչքանո՞վ են օգտվել ցեղասպանությունից, կապ ունե՞ն նրանք արդյոք ցեղասպանության հետ, չենք իմանում: 3. Ցեղասպանության միջոցով բնաջնջված ժողովուրդների չգոյության պայմաններում, այդ չգոյության շնորհիվ աճող, ծաղկող, բարգավաճող հասարակական խմբերի անդամներն ենք: 4. Եթե ուրիշ ոչնչի համար, ապա ուրացման համար պատասխանատվություն ենք կրում: Գոյություն ունի մի պետություն, որին հարկեր ենք վճարում, որի օրենքներն ենք հարգում, որի ինքնությունն  ենք կրում, որը գոյատեւում է ցեղասպանության շարունակականությունը ապահովող հիմնադիր առասպելներով: Մենք ապրում ենք նաեւ մի երկրում, որտեղ այս կամ այն կերպ մեր առօրեայում ժխտողականության հետ ենք առնչվում, դրա մի մասնիկն ենք: Այնպես որ, ամաչելու շատ պատճառներ ունենք: 

Կարծում եմ՝ ցեղասպանության և ցեղասպանության ոգեկոչման համատեքստում ամոթ բառից խուսափելու պատճառը Բարըշ Ունլուն շատ լավ է բացատրում Թրքության համաձայնագիր հասկացությամբ: Բարըշ Ունլուի խոսքերով այդ համաձայնագիրը Թուրքիայի հանրապետության նյութական և մտավոր հիմքերն է կազմում: Ակօս շաբաթաթերթին տված հարցազրույցում[1] նա հետեւյալն է ասում. «Թրքականությունը գոյություն է, որն իր մասին մտածել չի տալիս, չի տարբերվում, խնդիրներ չի հարուցում, շաղկապված չէ: Թրքությունը մի վիճակ է, երբ չեն կարողանում մտածել թուրք լինելու առավելությունների, զգացմունքային և մտավոր սահմանների մասին: Օրինակ՝ եթե թուրք լիբերալը որևէ հարց է քննում, ապա լիբերալ մոտեցում է ցուցաբերում, այսինքն՝ հարցին մոտենում է համաշխարհային արժեքների տեսանկյունից: Երբեք չի մտածի, որ հարցին մոտենում է որպես թուրք լիբերալ և հետևաբար` մի շարք հարցերի էլ չի կարողացել նայել: Այս խնդիրն էլ ավելի ակնհայտ է մարքսիստների մոտ: Այնքանով է թուրք, որքան ասում է, թե դասակարգային մոտեցում եմ ցուցաբերում, ինտերնացիոնալիստ եմ, ինքնության քաղաքականություն չեմ վարում: Ինտերնացիոնալիստ լինելու առաջին պայմանը ոչ թե ուրիշի քուրդ լինելը, այլ իր թուրք լինելը տեսնելն է: Հասկանալ, թե զգացմունքները, դատողությունները, հետաքրքրությունները թրքությամբ որքան են ստվերվել: Բնականաբար` թրքության լյումպենացված, ընտրյալ, իսլամական և սոցիալիստական վիճակները տարբեր են, ինչպես կարծր, հեղուկ և գազային վիճակները: Իսկ ընդհանուր կետը իրենց թրքության և թրքության առավելությունների մասին չմտածելն է:»

«Արդար հիշողություն/երկու կողմերն էլ ցավ են ապրել» հայեցակարգում «համընդհանուր ցավ» բառակապակցությունը կառավարության համար էլ ընդունելի հասկացություն է դարձել: Ինչպե՞ս եք գնահատում դա:

Պատճառը շատ պարզ է: Ինչպես վերեւում նշեցի, սա բացահայտ ժխտողական դիսկուրս է: Սա Թուրքիայի հանրապետության համար սովորական, իսկ հասարակության համար կենսակերպ դարձած ժխտողականություն է: Պարզ է, որ կառավարությունը հաճույքով կընդունի այն:

Անցյալ տարի, իր բոլոր թերի և քննադատելի կողմերով հանդերձ, կառավարությունը ցավակցական ուղերձ էր հղել: Իսկ այս տարի՝ ժխտողականության հարցում կարծես ազգային համաձայնության ենք վերադարձել: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այս փոփոխությունը.

Այդ «ցավակցականով» պետությունն իր ժխտողական քաղաքականությունից չի հրաժարվել: Վարչապետի ցավակցական ուղերձի նշանակությունը եթե մեկ նախադասությամբ ամփոփենք, հետեւյալը կլինի՝ Թուրքիայի հանրապետությունը վիրավորանքներով ու կեղծիքներով լի կոպիտ ժխտողականությունից ստիպված էր անցում կատարել ավելի նուրբ ժխտողականության: Մեղմացված բառապաշարով հանդերձ,  տեքստը մնում է ժխտողական: Վարչապետի ելույթ գրողը վարպետորեն արձանագրում է, որ հայերը «ցավալի» վիճակներում են հայտնվել, բայց միեւնույն ժամանակ ցեղասպանությունը հավասարեցնում է պատերազմի կորուստներին՝ շարունակելով ժխտումը: Դրական համարվելիք մի նախադասության մեջ իսկ կամ անմիջապես հետո ի հայտ են գալիս ուրացումն ու սպառնալիքը:

Տեքստը լի է նման արտահայտություններով, միայն երկու օրինակ բերեմ. «20-րդ դարի սկզբի պայմաններում մահացած հայերին մեր հարգանքի տուրքն ենք մատուցում և ցավակցում նրանց թոռներին:» Այս նույն նախադասության մեջ ժխտումն ակնհայտ երեւում է: Հայերի սպանությունները ոչ թե համակարգված, կազմակերպված ոչնչացման հետ է կապում, այլ «20-րդ դարի սկզբի պայմանների» հետ: Պատերազմի պայմաններ, եղանակային պայմաններ, տնտեսական պայմաններ և այլն:

Մէկ այլ տեղում էլ հետեւյալն է ասվել՝ «Թուրքիայում 1915-ի դեպքերի մասին տարբեր տեսակետների ու կարծիքների ազատ արտահայտումն անհրաժեշտ է բազմակարծության, ժողովրդավար մշակույթի և արդիականության տեսանկյունից:» Ինչ լավ է ասված, չէ՞: Սակայն, դրանից անմիջապես հետո ավելացրել են. «Թուրքիայում առկա այս ազատ միջավայրը կարող է առիթ հանդիսանալ մեղադրանքների, վիրավորական և երբեմն նույնիսկ սադրիչ արտահայտությունների և պնդումների համար:» Այսինքն՝ «Օսմանյան պետությունը հայերի դեմ ցեղասպանություն է գործել» ասելը շարունակելու է «մեղադրանք», «վիրավորանք» և «սադրանք» համարվել: Վարչապետը անթաքույց հայտնել է նաեւ, որ նման վերաբերմունքը ինչ գնահատականի կարժանանա. «1915 թվականի դեպքերը Թուրքիայի դեմ դուրս գալու համար որպես պատրվակ օգտագործելն ու քաղաքական հակամարտության թեմա դարձնելն անընդունելի է:»

Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող, ուրացման քաղաքականությունը մերժող HDP-ն (Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցություն, քրդամետ) առաջիկա ընտրություններում առաջին անգամ խորհրդարանում հայտնվելու հնարավորություն ունի: HDP-ի խորհրդարանում ներկայացված լինելու հանգամանքը կարո՞ղ է հույսեր ներշնչել ցեղասպանության հետ առերեսման հարցում:

Անշուշտ: Ինչպես շատ առումներով, այս առումով եւս հույս է ներշնչում: Քրդերը ցեղասպանության ճանաչման հարցում թուրքերից շատ առաջ են: 2005 թվականին Özgür Gündem-ը լույս էր տեսել «Ներողություն ենք խնդրում» վերտառությամբ: Քուրդ գրողները, մտավորականները, քաղաքական գործիչները անթիվ-անհամար անգամներ են հայտարարել ցեղասպանության իրողությունը ճանաչելու մասին: Քրդական քաղաքական շարժման որոշ ներկայացուցիչներ այս հարցում թերացումներ ունեն: Ժամանակ առ ժամանակ ոմանք ժխտողական բառապաշար են օգտագործում: Աբդուլլահ Օջալանի, շարժման առաջնորդներից Բեսե Հոզաթի որոշ հայտարարություններ պաշտոնական դիսկուրսին համահունչ են: Սակայն, ինչպես դա երեւում է Նամըք Քեմալ Դինչի և Ադնան Չելիքի գրի առած քրդերի բանավոր հիշողությունների մասին «Հարյուրամյա ցավ» ուսումնասիրության մեջ, քրդերի 1915 թվականի մասին հիշողությունները շատ վառ են: Նրանք մանրամասնությամբ հիշում են, թե երբ են տեղի ունեցել ջարդերը, ուր են նետվել դիակները:

Իսկ մյուս կողմից, HDP-ի համանախագահ Սելահաթթին Դեմիրթաշի մոտեցող ընտրություններից առաջ՝ Հրանտ Դինքի սպանության տարելիցին CNN Türk հեռուստատեսության ուղիղ եթերում արած հայտարարությունը, առանց ձայներ կորցնելու վախի և առանց պրագմատիզմի, ազնվության դրսեւորում էր: Այսպես է ասում Դեմիրթաշը. «Մենք անվարան ընդունում ենք Հայոց ցեղասպանության փաստը: Այդ ցեղասպանության գործում քրդերն էլ, բոլորն էլ դերակատարություն ունեցել են: Սակայն քաղաքական որոշում կայացնողը եղել է Էնվեր փաշայի եւ Թալեաթ փաշայի գլխավորած «Իթթիհաթ վե թերաքքին»: Եթե տեր եք կանգնում օսմանյան ողջ ժառանգությանը, դրան էլ տեր կանգնեք: Անգամ եթե այդպես չէ, առերեսվեք այդ ցավի հետ:» Այո, հենց այդ պատճառով էլ շատ կարեւոր է, որ HDP-ն  հաղթահարի 10-տոկոսանոց շեմը, որպեսզի արդարությունն սկսի իր տեղը գտնել: