Թուրքիոյ պատմաբաններու դերը Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան մէջ

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Չորեքշաբթի, Հունիսի 03, 2015, ժ. 01:55-ին

Հայոց Ցեղասպանություն, Ճանաչում և Փոխհատուցում Այլ տեսակետ Թուրքիոյ պատմաբաններու դերը Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան մէջ Փրոֆեսէօր Էրիկ Եան Ցիւրխեր

Փրոֆեսէօր Էրիկ Եան Ցիւրխեր Լայտենի համալսարանի հոլանտացի թրքագէտ եւ պատմաբան

Անդրադառնալով իր իսկ անձնական ու մասնագիտական անցեալին՝ փրոֆեսէօր Էրիկ Եան Ցիւրխեր կը բացատրէ թէ Թուրքիոյ պատմութեան մասնագէտները, հիմնուելով թրքական աղբիւրներու վրայ, կրնան երկու ոլորտներու մէջ էական ներդրում ունենալ Հայոց ցեղասպանութիւնն աւելի լաւ հասկնալու համար.  ցեղասպանութեան պատճառներն ու շարժառիթները, ինչպէս նաեւ Առաջին աշխարհամարտէն յետոյ ի յայտ եկած ժամանակակից Թուրքիոյ Հայոց ցեղասպանութեան կողմէ ձեւաւորուած ըլլալու հանգամանքը: Էրիկ Եան Ցիւրխեր ուրախութեամբ կը նշէ նաեւ որ հետզհետէ մեծ թիւ կը կազմեն պատմական հետազօտութիւններ կատարող յատկապէս թուրքիացի մասնագէտները, որոնք իսկապէս հակուած են ճշմարտութիւնը վերագտնելու եւ այն տարածելու: Դրական զարգացումներ, որոնք, ըստ հեղինակին, թուրքերու եւ հայերու միջեւ հնարաւոր հաշտեցման յոյս կը ներշնչեն:

Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրերամեակին ինծի նման մէկը, որ ինքզինք կը նկատէ քսաներորդ դարու Թուրքիոյ պատմութեան մասնագէտ, պէտք է արտայայտուի:

Նախ եւ առաջ ասոր համար կան բարոյական ու բարոյագիտական պատճառներ: Օսմանեան կայսրութեան ուշ շրջանի և 20-րդ դարու Թուրքիոյ պատմաբանները իւրօրինակ պատասխանատուութիւն ունին, քանի որ մենք մի մասնիկը եղանք այն մեքենայութեան, որն այսքան ատեն լռութիւն պահպանեց: Չենք կրնար թոյլ տալ որ իրավիճակը շարունակէ մնալ այնպէս, ինչպէս կար 1970-1980-ականներուն, երբ ես ուսանող էի եւ համալսարանի երիտասարդ ուսուցիչ, երբ  հակառակ այն փաստին, որ մեր մասնագիտական դաշտէն դուրս ցեղասպանութիւնն արդէն 50 տարի պատմական հետազօտութիւններու առարկայ էր, մենք գրեթէ տեղեակ չէինք թէ ինչ էր տեղի ունեցած 1915-ին: Մեր դասագրքերն այդ մասին միայն կը նշէին էջատակի ծանօթագրութեան տեսքով, իսկ եթէ նշէին անգամ՝ այն երբեք որպէս «ցեղասպանութիւն» չէին որակեր: Մեր ուսուցիչներն այդ մասին երբեք չէին խօսեր:

Ես այդ լռութեան հետեւանքները շատ յստակօրէն զգացի իմ իսկ աշխատութեան մէջ: 1984-ին ես հրապարակեցի այն գիրքը որ իմ ակադեմական ընթացքի հիմքը պիտի հանդիսանար: Գրքիս վերնագիրն էր՝ The Unionist Factor. The Role of the Committee of Union and Progress in the Turkish National Movement (1908-1925) [Իթթիհատական գործօնը. Միութիւն և յառաջդիմութիւն կոմիտէի դերը թուրքական ազգային շարժման մէջ, 1908-1925]: Վերնագրի թուականները ուշագրաւ են, քանի որ աշխատութեանս գլխաւոր դրոյթն այն էր, որ Օսմանեան կայսրութեան մէջ Առաջին համաշխարհային պատերազմին յաջորդող Ազգային դիմադրության շարժումը - որմէ յառաջացած էր Թուրքիոյ հանրապետութիւնը - ըստ էութեան ստեղծուած էր Երիտթուրքերու Միութիւն և յառաջդիմութիւն (Իթթիհատ վէ Թերաքքի) կուսակցութեան կողմէ, որն Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ  իշխանութեան ղեկին էր: Այդ նոյն կուսակցութիւնն էր, որ որպէս առաջնորդ առաջադրեց Մուսթաֆա Քեմալը, որ յետագային պիտի դառնար Աթաթիւրք:

Գիրքս լաւ ընդունելութիւն գտած էր, բայց ընկերներէս մէկը ինծի համար թարգմանեց հայկական հանդէսի մը մէջ լոյս տեսած գրախօսութիւն մը: Այդ գրախօսականը նոյնպէս գոհ էր իմ աշխատանքէն, բայց քննադատութիւն մը կը պարունակէր: Հեղինակը տպաւորութիւն ունէր որ պատմութիւնս դատարկ տեսարանի մը մէջ տեղի ունեցած էր, կարծես հայերը գոյութիւն ունեցած չըլլային: Այդ պահին հակազդեցութիւնս հետեւեալը եղաւ՝ «Այո, գուցէ եւ ճիշդ է, բայց իմ գրքիս թեման այդ չէր»: Քսան տարի անց, երբ ես Workshop on Armenian Turkish Scholarship (WATS)-ի  [Հայկական եւ թրքական ուսումնասիրութեանց հանդիպումներ] շրջանակէն ներս  սկսայ աւելի շատ ներգրաւուիլ հայկական հարցին մէջ, նոր հասկցայ որ սխալած էի: Գրքիս նիւթը եղող իթթիհատական ժամանակաշրջանի եւ քեմալական հանրապետութեան միջեւ քաղաքական ղեկավարութեան շարունակականութիւնը կարելի չէ ուսումնասիրել առանց հաշուի առնելու, որ այդ ղեկավարութիւնը ձեւավորուած էր 1915-1916 թուականներու բովին մէջ, եւ որ Ազգային դիմադրութեան շարժումը, որ ծնունդ տուաւ հանրապետութեան, ձեւով մը Առաջին աշխարհամարտի շարունակութիւնն էր՝ քաղաքական, գաղափարախօսական եւ անձնական առումներով: Ճիշդ է անշուշտ, որ Առաջին աշխարհամարտի քաղաքական եւ ռազմական գլխաւոր առաջնորդները 1918-ին երկրէն փախեր էին, եւ որ անոնց մեծ մասը յետագայ տարիներուն սպաննուեր էր հայ վրիժառուներու ձեռքով, բայց այնուամենայնիւ ցեղասպանութեան մէջ դերակատարութիւն ունեցած բազմաթիվ անձեր կը շարունակէին բարձր պաշտօններ գրաւել հանրապետութեան մէջ, եւ 1915-1916 թուականներուն միասին ապրած փորձը վստահաբար միմեանց միջեւ համերաշխութիւն ստեղծած էր:

Հայոց ցեղասպանութեամբ զբաղուիլը միայն բարոյական խնդիր չէ, սակայն: Թուրքիոյ պատմութեան մասնագէտները նոյնպէս իւրատեսակ բաներ ունին առաջարկելու: Հիմա, որ ցեղասպանութեան ուրուագծերն ու շատ մանրամասներ այդքան լաւ սահմանուած են պատմական հետազօտութիւններու միջոցով՝ հիմնուելով բնօրինակ վաւերագրերու եւ ականատեսներու վկայութիւններու վրայ, կը խորհիմ թէ երկու ոլորտ կայ, ուր Թուրքիոյ պատմութեան մասնագէտները կրնան էական ներդրում ունենալ խնդրոյ առարկան աւելի լաւ հասկնալու համար՝ հիմնուելով թրքական աղբիւրներու վրայ: Առաջին ոլորտը պատճառներն ու շարժառիթներն են: Պատմութեան տուեալ պահին մեզ արդէն յայտնի է որ կարեւոր դեր խաղցան թէ՛ երկարաժամկէտ զարգացումները (սոսիալ տարուինիզմի մեծ ժողովրդականութիւնը, միլիթարիզմը, բարեփոխումներու եւ տարածքային վէճերու խնդիրը, մահմետական փախստականներու զանգուածային գաղթը) եւ թէ՛ կարճաժամկէտները (օսմացիներու պարտութիւնը Պալկանեան պատերազմին, Առաջին համաշխարհային պատերազմի բռնկումը, Սարիղամիշի օսմանեան պարտութիւնը, բրիտանացիներու ցամաքահանումը Գալիպոլի եւ Վանի ապստամբութիւնը):

Պատճառներ ու շարժառիթներ փնտռելը կարեւոր է, որովհետեւ ան մեզի կ՛օգնէ աւելի լաւ հասկնալու տեղի ունեցածը: Այդ փնտռտուքը չի կրնար ազդեցութիւն ունենալ ցեղասպանութեան հարցի վրայ: Ցեղասպանութեան սահմանման համար կարեւորը մտադրութիւնն է, էթնիկ կամ կրօնական խումբի մը ոչնչացման մտադրութիւնը՝ ամբողջութեամբ կամ մասամբ: Այդ մտադրության յետին գտնուող շարժառիթը ոչինչ կը փոխէ. ահա թէ ինչու է անհեթեթ այն ժխտողական փաստարկը, ըստ որուն 1915-ին տեղի ունեցածը չի կրնար ցեղասպանութիւն համարուիլ, քանի որ հայերն սպառնալիք կը ներկայացնէին, նոյնիսկ եթէ այդ սպառնալիքը հիմնաւորուած փաստ ըլլար:

Իսկ միւս խնդիրը՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն յետոյ ի յայտ եկած  ժամանակակից Թուրքիոյ Հայոց ցեղասպանութեան կողմէ ձեւաւորուած ըլլալու հանգամանքն է: Ես դիտարկեցի Միութիւն եւ յառաջդիմութիւն կուսակցութեան ու քեմալական հանրապետութեան միջեւ գոյութիւն ունեցող գաղափարախօսական եւ անձնական շարունակականութիւնը, որը չափազանց մեծ է: Այս ոլորտին մէջ կարելի է անշուշտ շատ աւելին ընել, բայց ներկայիս ուշադրութիւն պահանջող խնդիրները (եւ աւելի յաճախ արդէն այդ ուշադրութեան արժանացող, նաեւ Թուրքիայէ ներս) հայկական ստացուածքի փոխանցումն է (կամ գողությունը) եւ օսմանեան հայերու կրօնափոխումը: Առաջինը - յունական կալուածքներու աւելի համակարգուած բռնագրաւումով եւս - հանրապետական շրջանի թրքական միջին դասակարգի հիմերը դրաւ եւ թրքական բազմաթիւ խոշոր ընկերություններ այդ աղբիւրէն սնուեցան: Իրաւաբան չըլլալով, ես գաղափար չունիմ թէ այդ պահանջները ինչ իրաւական ուժ կը ներկայացնեն դեպքերէն մէկ դար յետոյ, բայց Թուրքիան աւելի լաւ հասկնալու համար մենք պետք է աւելին գիտնանք գոյքերու փոխանցման մասին՝ մուտք ունենալով, օրինակ, կալուածատոմարներու արխիւները, որոնք դեռեւս փակ են:

Յաջորդ հարցը, զոր պէտք է քննարկել՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքին մեծ թուով հայերու դէպի իսլամ կրօնափոխումն է: Ինչպէս ազգի ստեղծման բոլոր գործընթացներուն մէջ, ժամանակակից Թուրքիոյ կարեւոր դրուագներէն է բնակչութիւնը միատարր դարձնելու գործընթացը: Այս իրաւիճակը քօղարկեց այն իրողութիւնը, որ շատ թուրքեր այսօր հայկական արմատներ ունին: Ոչ ոք գիտէ թէ քանի հայ կանայք ու երեխաներ մտեր են մահմետական ընտանիքներու մէջ 1915-1916 թուականներուն, բայց նոյնիսկ եթէ ընդունինք համեմատաբար փոքր թիւ մը՝ 100 հազար, եւ Թուրքիոյ ժողովրդագրական զարգացումները նկատի ունենալով հաշուարկենք, կը նշանակէ որ այսօր մօտ 2,5 միլիոն թուրք առնուազն մէկ մեծ հայրիկ կամ մեծ մայրիկ ունի: Արմատներու այս վերագտնումը վերջին տարիներուն յառաջադէմ թուրքերու մէջ շատ տարածուած երեւոյթ է:

Այլ խօսքով՝ Թուրքիոյ հանրապետութիւնը ոչ միայն իր մէջ կը կրէ այն ժառանգութիւնը, որ հիմնադրուեր ու մեծ չափով ղեկավարուեր է ցեղասպանութեան մէջ մասնակցութիւն ունեցած անձերու կողմէ, այլ նաեւ կը կրէ իրենց՝ հայերուն իսկ նիւթական ու անձնական ժառանգութիւնը:

Ուրախ եմ յայտնելու, որ ոչ միայն թրքագիտութեան աշխարհէն ներս առհասարակ, այլեւ Թուրքիայէ ներս թուրք պատմաբաններու շրջանին մէջ, այն մարդոց թիվը, որոնք իսկապէս շահագրգռուած են ճշմարտութիւնը վերագտնելու եւ այն բացէ ի բաց քննարկելու, անընդհատ աճ կ՛արձանագրէ: Թէ՛ Պիլկի համալսարանէն ներս 2005-ին կայացած նորարարական խորհրդաժողովը, թէ՛ 2007-ին Հրանդ Տինքի սպաննութենէն յետոյ տեղի ունեցած ցոյցերը կարեւոր հանգրուաններ դարձան: Ցեղասպանութեան հարիւրամեակի առթիւ տեղի ունեցած բազմաթիւ գիտաժողովներուն թուրք մասնագէտները կարեւոր դեր ունեցան:

Այս նոր յառաջընթացը յուսադրող նշան մըն է, որ թուրքերու ու հայերու միջեւ հաշտեցումը հնարաւոր է: Այս հաշտեցումը կարելի չէ կառուցել ուրացման վրայ, կասկածէ վեր է, բայց այն կարելի չէ կառուցել նաեւ փոխզիջման միջոցով: Փոխզիջումը քաղաքական գործիչի գործիք մըն է եւ կը ծառայէ առկայ խնդիրները լուծելու համար, սակայն որեւէ առնչութիւն չունի պատմական ճշմարտութիւնը հետաքննելու հետ: Մարդիկ չեն կրնար թեթեւակի սպաննուած ըլլալ: Հաշտեցումը չի կրնար կառուցուիլ նաեւ այն հասկացութեան վրայ, զոր ներկայի թուրքական կառավարությունը լայնօրէն կը տարածէ, թէ Առաջին համաշխարհային պատերազմի սարսափելի տարիներուն Թուրքիոյ մէջ տառապած բոլոր մարդոց յիշատակը պէտք է միասին ոգեկոչուի: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքին աւելի շատ գերմանացիներ, քան հրեաներ մահացան (թէեւ գերմանացիներէն ոմանք հրեայ էին, իսկ հրեաներէն ոմանք ալ՝ գերմանացի), սակայն վարչապետ Անկելա Մերքել նոյնիսկ երազին մէջ չի կրնար պնդել որ այս երկու խմբերը պէտք է հաւասարապէս յիշատակուին որպէս իրենց ժամանակին ու հանգամանքներուն զոհ: Թուրքիոյ որոշ կիսապաշտօնական խոսնակներու առաջադրած «հակադիր կարծիքները յարգանքով ընդունելու» լուծումը եւս լուծում չէ: Սա կը նշանակէ ընդունիլ որ ցեղասպանութեան ճանաչումը կամ չճանաչումը բարոյապէս եւ գիտականօրէն հաւասարազօր դիրքորոշումներ են: Ամենեւին այդպէս չէ:

Պատմական ճշմարտութեան ընդունումը ժամանակ կը պահանջէ, թէպէտ այն աշխուժօրէն քննարկող թուրք պատմաբաններու շրջանակը հետզհետէ կ՛ընթարձակուի: Թուրքերու երիտասարդ սերունդները (այսինքն՝ անոնց ճնշող մեծամասնութիւնը, քանի որ սա երիտասարդ երկիր է), որոնք պետութեան ազգայնական հռետորաբանութեան ենթարկուած են դպրոցի մէջ, զինուորական ծառայութեան ընթացքին ու մամուլի միջոցով, իսկապէս համոզուած են որ ցեղասպանութեան պատմութիւնը սուտ է: Ի տարբերութիւն հանրապետութեան առաջին սերունդին, անոնք այլեւս գիտակցաբար չեն ժխտեր այն միակ ճշմարտութիւնը, զոր շատ լաւ գիտեն: Փոխարէնը, երիտասարդ թուրք սերունդները «հայկական սուտերը» հաճախ կը դիտեն դաւադրութեան տեսութիւններու համատեքստին մէջ, բան մը որ չափազանց տարածուած է Թուրքիոյ մէջ: Իրենց կարծիքով այդ «սուտերը» երկիրը վարկաբեկելու եւ անոր վնաս հասցնելու համար Արեւմուտքի կողմէ գործածուող զենքեր են:

Սա հսկայական կը դարձնէ թուրք հանրութիւնը վերակրթելու ու քննարկումներ ծաւալելու խնդիրը: Սակայն դուռը բացուած է ու այլեւս չի կրնար փակուիլ: Քիւրտ մտաւորականներու քով ալ մենք կը տեսնենք ամբողջովին նոր պատրաստակամութիւն մը՝ բաց մտքով քննարկելու 1915-ի դէպքերը, ոչ միայն Իսթանպուլի մէջ, բայց նաեւ, եւ նույնիսկ աւելի շատ, հարաւ-արեւելքի մէջ:

Թուրքիայէ ներս եւ անոր սահմաններէն դուրս առաւել լայն գիտակցումը, որ ցեղասպանութիւնն անձնական յանցագործութիւն է` կրնայ նոյնպէս դիւրացնել քննարկումներու ընթացքը: Այլ խօսքով, ցեղասպանութիւն իրագործելու մէջ կրնան ամբաստանուիլ ու դատապարտուիլ անձերը, այլ ոչ թէ ազգերն ու պետութիւնները: Ներկայի թրքական պետութիւնը եւ թուրք հասարակութիւնը կրնան արդարացիօրէն մեղադրուիլ ցեղասպանութիւնը ժխտելու մէջ, սակայն ոչ բուն յանցագործութեան համար: Զայն իրագործած ոճրագործները շատոնց մահացած են:

Ճանաչումը կարեւոր է ոչ միայն հայերու համար, այլեւ նոյնինքն Թուրքիոյ համար: Ինչպէս Թաներ Աքչամ ըսած է ժամանակին, Թուրքիան պէտք է ցեղասպանութեան հետ առերեսուի  եթէ կ՛ուզէ վերաճիլ դէպի աւելի խաղաղ, աւելի ժողովրդավար, աւելի մարդասէր հասարակութիւն: Քննարկումն ու ճանաչումը կրնան խթան հանդիսանալ հանելու համար աճող կրօնականութեամբ վարակուած ազգայնականութեան քօղը, որմով ծածկուած է այս հասարակութիւնը: Ուրեմն, եկէք յուսանք որ հարիւրամեակը յառաջդիմութեան նոր էջ մը բանայ պատմական ճշմարտութեան հետ առերեսման այս պահին, ինչը կը բխի թէ՛ թուրքերու եւ թէ՛ հայերու շահերէն:

Այսյօդուածիբնագիրըհրապարակուածէ 2015 թուականիմայիս 9-ին Research Turkey, Centre for Policy and Research Turkey կայքինմէջ՝The Role of Historians of Turkey in the Study of Armenian Genocide խորագրիներքոյ: