Հայ-թուրքական հարթակ
Տեսակետներ Թուրքիայից, Հայաստանից և Սփյուռքից
Թուրքերեն, հայերեն, անգլերեն և ֆրանսերեն թարգմանություն
Հայոց Ցեղասպանության ժխտման փուլերը Թուրքիայում:
- Մանրամասները
- Ստեղծված Ուրբաթ, Սեպտեմբերի 09, 2016, ժ. 02:55-ին
 |
Հայացք Հայաստանից Հայոց Ցեղասպանության ժխտման փուլերը Թուրքիայում: Լիլիթ Գասպարյան |
 |
Լիլիթ ԳասպարյանԼրագրող Հայաստանից |
Այս հոդվածում Լիլիթ Գասպարյանը ներկայացնում է ժխտման փուլերը և համապատասխան թեզերը՝ թուրքական իշխանությունների Հայոց Ցեղասպանության ժխտողականության ռազմավարության փոփոխությունների տարբեր նշանակալի ժամանակաշրջանների մասին: Դրանցից նա հիշատակում է չորսը. 1920-ականներ` «Նման բան տեղի չի ունեցել», 1960-ականներ՝ «Մենք ոչ մեկին չենք կոտորել», 1970-80ականներ` «Մեզ են դավաճանել», 2000-ականներ` «Պատերազմական պայմաններ» , “Արդար հիշողություն», «Ընդհանուր ցավ»: Հայ լրագրողուհու համաձայն՝ թուրքական ժխտողականությունը, թեեւ այն փոփոխությունների է ենթարկվել աշխարհաքաղաքական, պատմական կամ հասարակական տարբեր համատեքստերում, արդեն մեկ դար է՝ ակտիվ կամ պասիվ կերպով միշտ ներկա է: Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականությունը կարելի է ամփոփել այս ձեւակերպումով՝ «անփոփոխ փոփոխություններ»:
Հերքումը ցեղասպանության վերջին փուլն1 է եւ քանի դեռ այն շարունակվում է, ցեղասպանությունն էլ է շարունակվում: Հետեւաբար ցեղասպանությունը սկիզբ է առել Օսմանյան կայսրությունում եւ որքան էլ Թուրքիան իրեն պատասխանատու չհամարի տեղի ունեցածների համար, ժխտողական կեցվածքով շարունակում է իր իսկ նախահայրերի սկսած գործը:
Հարյուր տարի անց, երբ հետադարձ հայացք ենք նետում Թուրքիայի ցեղասպանության հարցում վարած քաղաքականություններին, ակնհայտ է դառնում, որ հիմքում որեւէ էական փոփոխություն չի գրանցվել: Ժխտողական քաղաքականությունը ձեւաչափ, լեզվական ոճ եւ երանգ է փոխել, բայց երբեք՝ բովանդակություն: Երբեմն բացե ի բաց, երբեմն քողարկված ժխտողականությունը ներկա է եղել: Հերքելու, սովորական իրադարձության նման ներկայացնելու, հայերին դավաճանության մեջ մեղադրելու եւ իրենց զոհի կարգավիճակում ներկայացնելու ակտիվ ժխտողականության կողքին իր ուրույն տեղն է գրավել նաեւ պասիվ ժխտողականությունը` լռելու, չլսելու եւ չիմանալու տալը:
Ակտիվ եւ պասիվ ժխտողականությունը սկիզբ է առել հենց ցեղասպանության տարիներին, այնուհետեւ 1923 թվականի Թուրքիայի Հանրապետության ստեծման հետ մեկտեղ շարունակական բնույթ կրել: Խոսելով Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականության փոփոխությունների մասին հնարավոր է դրանք բաժանել ժամանակաշրջանների: Ակտիվ ժխտողականությունը 1920-30-ականներին էր, այնուհետեւ հարցը անցավ լռության եւ աննկատելի լինելու փուլ եւ օրակարգ եկավ միայն 60-ականներին` Հայոց Ցեղասպանության 50-րդ տարելիցի հիշատակման ժամանակ: 70-80-ականներին ժխտողականության բնույթն ԱՍԱԼԱ-յի եւ այլոց գործողությունների ընթացում փոխվեց եւ «մենք ցեղասպանություն չենք գործել» մոտեցմանը փոխարինելու եկավ «Մեզ են կոտորել, իրական զոհը եւ դավաճանվածը մենք ենք» գաղափարախոսությունը: 80-ականներից հետո, ցեղասպանության վերաբերյալ ժխտողականությունը եւ առհասարակ Հայոց ցեղասպանության եղելությունը Թուրքիայի օրակարգում հայտնվում էր միայն այն ժամանակ, երբ արտերկրում Սփյուռքը ճանաչման վերաբերյալ որեւէ քայլ էր ձեռնարկում: Արդարություն եւ Զարգացում Կուսակցության (ԱԶԿ/AKP) իշխանության գալուց հետո հարցը որոշակի երանգ փոխեց: Թերեւս կարելի է ասել, որ 2000-ականներից հետո կյանքի կոչված ժխտողականության քաղաքականությունը «ամենամեղմն» էր եւ նույնիսկ հաջողված էր համաշխարհային ուշադրության ականջը շոյելու հարցում: Այս հոդվածը նպատակ ունի ժխտողականության քաղաքականության փուլերին անդրադառնալով հակադրվել այն մտքին, որ Թուրքիայի քաղաքականության մեջ ցեղասպանության հարցի վերաբերյալ էական զարգացումներ կան: Ինչպես նաեւ, վերոնշյալ փուլերում Թուրքիայի ձեռնարկած քայլերի օրինակների վրա հիմնվելով, ստանալ պատկեր, որը ցույց կտա Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականության «անփոփոխ փոփոխությունները»:
1920-ականներ` «Նման բան տեղի չի ունեցել»
Ժխտողականության առաջին քայլն էր պատմությունը ջնջել՝ Օսմանյան ղեկավարների գործողությունների գոյություն ունեցող գրառումները հասկանալը անհնար դարձնելու միջոցով։ Պետական գաղափարախոսության հիմնական «աշխատող» մեխանիզը կրթության նախարարությունն է եղել, որը միեւնույն ժամանակ միաձուլված է թուրք ազգայնականությանը եւ պատմության դասագրքերի միջոցով հասարակության գիտակցության խորքերում տեղադրել է հայերին՝ թշնամի եւ ամեն առիթով դավաճանելու պատրաստ լինելու միտքը: Հանրապետության առաջին տարիներին Էմին Ալիի հեղինակած եւ չորրորդ դասարանի աշակերտների համար նախատեսված «Թուրք երեխաներին պատմության դասեր» գրքում՝ մեծ քաղաքակրթություններից մինչեւ հանրապետության ստեղծման վերաբերյալ յոթ տարբեր բաժիններից եւ ոչ մեկում հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին որեւէ անդրադարձ չկա, ավելին` «հայ» բառն անգամ չի օգտագործվել2:
Սուլեյման Էդիփի եւ Ալի Թեվֆիկի 1929 թվականին պատրաստած «Տարրական դպրոցի երեխաների համար պատմության դասեր. չորրորդ դասարան» դասագրքում որոշ զարգացումներ են նկատվում: Այս դասագրքում, որքան էլ, որ հայերին վերաբերող բաժին չլինի, այդուամենայնիվ Սահմանադրության մասին պատմող բաժնում հայերը, հույները, ալբանացիները ներկայացված են, որպես բաժանարար օտարերկրացիներ, որ ուզում են թուրքերից զատ լինել ու պետության թուլությունը նրանց ուրախացնում է, նույնիսկ մտադրություն ունեն հսկայական կայսրությունը կործանել: Այսպիսով «հայ» բառն առաջին անգամ, թեկուզ եւ բացասական իմաստով, տեղ գտավ Թուրքիայի պաշտոնական պատմության էջերում: 1930 թվականին լույս տեսած մեկ այլ պատմության դասագրքում` Աբդուլբաքի եւ Սաբրի Էսատ անունով ուսուցիչների կողմից թղթին հանձնված «Ձագուկիս պատմության գիրքը. Տարրական դպրոց – չորրորդ դասարան» խորագրով գրքում «Արեւելյան նահանգներում Հայաստան էր հիմնադրվում… նախ արեւելքում հայերին, հետո հարավում ֆրանսիացիներին պարտության մատնեցինք» տողերն են տեղ գտել:
Կարելի է ասել, 1930-ականները թուրքական պաշտոնական թեզի ձեւավորման ժամանակաշրջանն են` երբ հայերը ներկայացվում են որպես թուրքերի թշնամի, այլ թշնամիներին օգնող. այնուհետեւ մանրակրկիտ կերպով ներկայացվում է, թե ինչպես են թուրք զինված ուժերը «ոտնակոխ արել» Հայաստանը:
1933 թվականին «Պատմություն III – Նոր եւ մոտ ժամանակաշրջաններ» խորագրի ներքո լույս տեսած դասագրքում առաջին անգամ օգտագործվել է «հայկական հարց» եզրույթը: Պատերազմական պայմանների պատճառով հայերին ստիպված գաղթի ուղարկելու գաղափարը դասագրքերում գնալով արմատականանում է եւ ցեղասպանության հերքումը՝ դասական բնույթ ստանում: Դասագրքերում տեղ գտած եւ գնալով արմատականացած այս գաղափարախոսությունը տեղափոխվում է նաեւ քաղաքականության դաշտ:
Նույն տարին, Ֆրանց Վերֆելը ավարտեց իր «Մուսա Լեռան 40 Օրերը» գիրքը, որը նացիստները շուտով արգելեցին Գերմանիայում՝ ընդառաջելով Անկարայի դիմումներին։ Ամերիկյան MGM ընկերությունը 1934 թվականին գնել էր այն ֆիլմի վերածելու իրավունքը եւ հայտարարել այդ մասին։ 1935թվականին, Թուրքիայի դիմումներին տեղի տալով, ԱՄՆ Պետքարտուղարությունը միջամտեց MGM-ին, վերջինը հասկանալով Անկարայի սպառնալիքները՝ որոշեց «Մուսա Լեռան 40 Օրերը» կինոյի վերածելու ծրագիրը չեղարկել։3
1960-ականներ` «Մենք ոչ մեկին չենք կոտորել»/«Պատմության մյուս կողմը»
Երկարատեւ լռությունից հետո Հայող ցեղասպանության թեման նորից Թուրքիայի օրակարգում հայտնվեց 1960-ականներին, երբ Հայաստանում հիշատակվում էր ցեղասպանության 50-րդ տարելիցը: Չնայած պատմության դասագրքերում խոսվում էր հայերի եւ նրանց «դավաճան ու թշնամի» լինելու մասին, այդուամենայնիվ ցեղասպանության հարցը բացակայում էր հասարակության օրակարգից եւ նոր թեմա էր: 50-րդ տարելիցի հիշատակումը շրջադարձային էր ցեղասպանության քննարկումների առումով: Թուրքիայի իշխանությունները ջանք չեն խնայել ուսուցիչների, լրագրողների եւ հանրային աշխատողների վրա ազդեցություն ունենալու եւ «պատմության մյուս [թուրքական] կողմի» մասին պատմելու համար:
Այդ նույն ժամանակահատվածում է, որ թուրքական մամուլը սկսեց «պայքարել» հայկական հարցի դեմ, չնայած՝ հարցը օրակարգ բերելով միայն անհրաժեշտության եւ վտանգի դեպքում4:
Հայոց ցեղասպանության հարցի շուրջ թուրքական լռությանը մեղսակցում էին նաեւ կառավարություններ, ում համար առաջնահերթություն էին ռազմական
դաշինքները, աշխարհաքաղաքականությունը, ներդրումներն ու առեւտուրը։ Այսպիսով, նրանք նաեւ մեղսակցում էին Հայոց ցեղասպանությունը արդարացնելու, մանրացնելու եւ ուղղակի ժխտելու աշխատանքներում։5
1970-80-ականներ` «մեզ են դավաճանել»
1970-ականներին հայերը տխրահռչակ թեմա դարձան Թուրքիայում ԱՍԱԼԱ-յի, Հայոց Ցեղասպանության Արդարության Մարտիկների, Հայ Հեղափոխական Բանակի եւ ուրիշների հարձակումների պատճառով: Հենց այս ժամանակահատվածում էր, որ «Ցեղասպանություն չի եղել, մենք պատասխանատու չենք» թեզը վերափոխվեց «իրական զոհը մենք ենք, մեզ են կոտորել» գաղափարախոսության: Ինչպես Հասան Զեմալն է նշում, Թուրքիայի հասարակությունը սկսեց հարցի մասին մտածել այն պահից սկսված, երբ թուրք դիվանագետները սկսեցին սպանվել հայերի կողմից6:
Թուրքիայում անցյալում տեղի ունեցածների վերաբերյալ առաջին լայնածավալ բանավեճը տեղի ունեցավ 1973 թվականին, երբ ցեղասպանությունը վերապրած 77-ամյա Գուրգեն Յանիկյանը Լոս Անջելեսում սպանեց երկու թուրք դիվանագետների: Հարձակումը հսկայական զայրութի ալիք բարձրացրեց եւ երկարաժամկետ լռությունը վերջապես կոտրվեց: Թուրքիայի հասարակությունն ու քաղաքական գործիչները սկսեցին լրջորեն մտածել 1915-ին տեղի ունեցածների մասին:
Թուրքիայի կառավարությունը նաեւ փորձեր է արել կանխելու Ցեղասպանության եւ Հոլոքոսթի վերաբերյալ հնարավոր որեւէ քննարկում այդ թվում հասարակական հետազոտությունների ծրագրերը: Եղել են նաեւ փորձեր՝ կանխելու արտասահմանում հարցի վերաբերյալ ակադեմիական գիտաժողովներն ու հանրային քննարկումները: Ամենավառ օրինակներից մեկն էլ Թել Ավիվում 1982 թվականին կայանալիք գիտաժողովը կանխելու փորձերն են, եթե ժողովը ներառեր քննարկում Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ: Այս պահանջի համեմունքը Թուրքիայում բնակվող հրեաների անվտանգությանը ուղղված սպառնալիքներն էին7: Ավելին, Թուրքիան ձգտում ուներ տարբերություն դնելու Հոլոքոսթի եւ Հայոց ցեղասպանության միջեւ, վերջինին կոչելով «ենթադրյալ» կամ «այսպես կոչված»: Այսպիսով Հայոց ցեղասպանության ժխտման բառապաշարին ավելացավ «այսպես կոչված ցեղասպանություն» եզրույթը:
1975 թվականից ի վեր հանրային փաստաթղթերը ցույց են տալիս, թե ինչպես է Թուրքիան PR (հասարակության հետ կապերի) եւ լոբբիստական ընկերություններին, բացի զբոսաշրջության խթանման ոլորտից՝ ներգրավվել նաեւ այնպիսի հարցերում ինչպիսիք են օրինակ ԱՄՆ Կոնգրեսի եւ հանրության կարծիքի վերաբերմունքը Թուրքիայի հանդեպ:
Այս PR կազմակերպությունների խորհրդի շնորհիվ Թուրքիան սկսեց կամաց-կամաց մշակել ժխտողականության նոր ռազմավարություն եւ ընտրեց դա անելու ամենահմուտ ճանապարհներից մեկը` կասկած առաջացնել հարցի շուրջ: Թերեւս հենց այդ ռազմավարության արդյունք է Վաշինգտոնում 1982-ին հիմնադրված Թուրքագիտության ինստիտուտը` Օսմանյան ժամանակաշրջանի մասնագետ Հիթ Լոուրիի ղեկավարությամբ:
Թուրքիայի առաջ քաշած կասկածի առաջին «հարձակումը» 1985 թվականին Նյու Յորք Թայմզ եւ Վաշինգտոն Փոստ պարբերականներում տեղ գտած գովազդն էր, որը Կոնգրեսին հորդորում էր չընդունել ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձեւը: Ավելին՝ 69 գիտնականներ հարցականի տակ էին դնում թե արդյո՞ք տեղին է «հայերի տառապանքը» ներկայացնել «ցեղասպանություն» բառով: Ինչպես դոկտոր Իսրայել Չարնին է նշում, «այս գովազդն ազդարարեց բազմակարծության եւ ժխտողականության հերքման նոր փուլ»8: Այդ գովազդը երաշխիք դարձավ Հայոց ցեղասպանությունը ժխտողների համար որպեսզի հարցը ներկայացնեն «տարաձայնությունների հարթակում»: Այսպիսով, «Ցեղասպանության եղելությունը դեռ ապացուցված չէ» գաղափարն այլևս մշտական ռազմավարության վերածվեց:
Ինչ խոսք, տարիների ընթացում Թուրքիայի վերաբերմունքն իր իսկ անցյալի հանդեպ եւ ժխտողականության ռազմավարությունը փոփոխությունների են ենթարկվել: Թուրքիան փոխել է նախագահներ, կառավարություններ, բայց տիրապետող ռազմավարությունը միշտ նույն է մնացել եւ ավելի բացահայտ կերպով կիրառվել է ԱԶԿ-ի իշխանության օրոք:
Այն ժամանակ վարչապետ Էրդողանի՝ 2005 թվականի ապրիլի 10-ին ՀՀ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանին ուղղարկված նամակով առաջարկած պատմաբանների հանձնախումբը կասկած առաջացնելու ռազմավարության շարունակությունն է: Թուրքիան հասկացավ, որ Ցեղասպանության եղելությունը կասկածի տակ դնելը որքան էլ արդյունավետ ձեւ լինի, անվերջ օգտագործել հնարավոր չէ: Հարկավոր էր, նոր մոտեցում եւ ռազմավարություն մշակել, որ ի զորու կլինի դիմակայել Հայոց ցեղասպանության եղելության փաստերի դիմաց:
Այսպիսով, Հայոց ցեղասպանությունը կասկածի տակ դնելն ու այլ անվանումներ տալը սկսեցին միմյանց լրացնել եւ իրենց գագաթնակետին հասան ցեղասպանության հարյուրերորդ տարելիցի նախօրեին:
Այն ժամանակ արտաքին գործերի նախարար Ահմեդ Դավութօղլուն 2014 թվականին տասը էջանոց հոդված հրապարակեց` առաջ քաշելով «արդար հիշողության» գաղափարը եւ ցեղասպանության ու Առաջին աշխարհամարտի զոհերին մեկ տանիքի տակ դնելով օգտագործեց նոր եզրույթ` «ընդհանուր ցավ»:
Հոդվածին համալրելու եկավ Էրդողանի ցավակցական ուղերձն ապրիլ 24-ի նախօրեին: Էրդողանը խոսելով 1915-ի մասին նշեց, որ «դա դժվարին ժամանակահատված էր, լի տառապանքներով քրդերի, հայերի, արաբների եւ Օսմանյան կայսրությունում բնակվող միլիոնավոր քաղաքացիների համար»: Էրդողանը հայերի թոռներին ցավակցական ուղերձ հղելով եւս մեկ անգամ հիշեցրեց իր առաջարկի` պատմաբանների հանձնախումբ ստեղծելու մասին: Բնականավար միջազգային մամուլն ապրիլի 24-ին լույս տեսավ «Թուրքիան ցավակցել է հայերին» խորագրով: Թերեւս սա էր սպասված արդյունքը: Որքան էլ, որ թուրք բարձրաստիճան պաշտոնյանները պարբերաբար կրկնեն, որ Հայաստանը Թուրքիայի պարզած ձեռքն օդում է թողել, միեւնույնն է հետագա զարգացումներն ապացուցում են, որ իրականում Թուրքիան մտահոգված չէ Հայաստանի կարծիքով կամ արձագանքով: Ցեղասպանությանը վերաբերող յուրաքանչյուր քայլ նպատակ ունի միջազգային հանրության «աչքն ու ականջը շոյել»: Էրդողանի 2014 թվականի ցավակցական ուղերձի ինը լեզուներով դիվանագիտական կառույցների միջոցով տարածվելը վառ ապացույցն է հանգամանքի, որ Թուրքիայի իրական թիրախը ոչ թե հայերն են այլ միջազգային հանրությունը: Ինչպես շատ բանավեճի դպրոցներ եւ մասնավորապես սոֆիստները ուսուցանում են` բանավեճի ընթացում քո խնդիրը սեփական գաղափարներդ հակառակորդիդ ապացուցելը չէ, այլ՝ դատավորին եւ հանդիսատեսին համոզելը…
2014 թվականի ապրիլի 23-ին հրապարակված Էրդողանի նամակը Անկարայի ժխտողականության հերթական դրսեւորումն է, այս անգամ նորովի փաթեթավորված եւ լավ պատրաստված:
Նույնիսկ բոլոր ապոլիտիկները գիտեն, բայց այստեղ հարկ է եւս մեկ անգամ հիշել, որ այդ ուղերձից ընդամենը չորս ամիս հետո Էրդողանը ՆԹՎ թուրքական հեռուստաալիքին տված հարցազրույցում նշել է, որ իր հասցեին շատ վատ բաներ են ասել, այդ թվում՝ «կներեք, նաեւ հայ են ասել»։ «Կներեք նաեւ հայ են ասելն» այստեղ օգտագործված է, որպես «հայհոյանք», որն արտաբերելուց առաջ Էրդողանը ներում է հայցում:
«Այսպես կոչված ցեղասպանություն»-ից «1915-ի դեպքեր»… Բազմաթիվ հանգրվաններով անցնելու արդյունքում Թուրքիան հասել է այս կետին: Շատերը սա գնահատում են որպես դրական զարգացում: Իհարկե փոփոխությունը նկատելի է, բայց ի՞նչ փոփոխության մասին է խոսքը… Ցեղասպանությունը Թուրքիայում շարունակում է պաշտոնապես հերքվել, ամենափոքրիկ առիթով, էլ չասենք, երբ երրորդ երկրները ցեղասպանություն ընդունող բանաձեւեր են ընդունում, հայերի հանդեպ ատելությունը, ցեղասպանության միմիայն «հայկական սուտ եւ պնդումներ» լինելը նորից փայլատակում են իրենց ողջ կարողությամբ:
Դեռ օրեր առաջ Գերմանիայում ընդունված բանաձեւի արդյունքում Ստամբուլում գերմանական դեսպանատան դիմաց ազգայնականները վանկարկում էին` «ամենալավ հայը մահացած հայն է»… Արդյո՞ք սա նոր ցեղասպանության պատգամ չէ։
Ակնհայտ է մի բան, Թուրքիայում նկատելի բոլոր «դրական» զարգացումները միշտ ունեն ենթատեքստ եւ այն իրենից ենթադրում է պետական ու ազգային շահեր: Այդ իսկ պատճառով հստակ կարելի է ասել, որ Թուրքիան օգտագործում է ժխտողականության ամենատարբեր ձեւաչափերը. ժխտողականությունը միշտ ներկա է, միայն թե՝ ավելի ընդունելի լեզվով:
[1] Գրեգորի Ստանտոնը (Gregory Stanton), Genocide Watch (Ցեղասպանության հսկող) կազմակերպության նախագահը ցեղասպանության 10 փուլ է նշում՝ դասակարգում, սիմվոլիզացում, խտրականություն, անմարդկայնացում, կազմակերպություն, բեւեռացում, պատրաստություն, հալածանք, բնաջնջում, հերքում։
[2] Աթիլլա Դիրիմ, ելույթի տեքստ, «Հայոց Ցեղասպանությունը հիշատակելու հարթակ», Դուր-դե նախաձեռնություն, 16 ապրիլ 2016, Ստամբուլ
[3] Edward Minasian, The Forty Years of Musa Dagh: The Film That Was Denied , Journal of Armenian Studies (Vol. III, Nos. 1-2), 1986-87, pp. 121-131
[4] Elmas, E., Towards 2015: Media in Turkey on the Armenian Genocide, in The Armenian Genocide Legacy, Ed. Demirdjian A., Palgrave, 2015. p.183.
[5] Hovannisian, R. G. (1998). Remembrance and Denial: The case of the Armenian genocide. Wayne State University Press., p. 13
[6] Հասան Ջեմալ, 1915թ. Հայոց Ցեղասպանություն, Երեւան, ՀրանդԴինք հիմնադրամ, 2014
[7] Auron, Y., The Banality of Denial: Israel and the Armenian genocide. Transaction Publications, 2004
[8] Charny, I. W., A classification of denials of the Holocaust and other genocides. Journal of Genocide Research, 5(1), (2003), pp. 11-34.
Հայոց Ցեղասպանություն, Ճանաչում և Փոխհատուցում
Էլ.Ամսագրի
"Repair" նախագծի գործընկերներ
