Թուրքիան ցանկանում է 2015-ից անվնաս դուրս գալ

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Չորեքշաբթի, Փետրվարի 04, 2015, ժ. 14:55-ին

Հայոց Ցեղասպանություն, Ճանաչում և Փոխհատուցում Հայացք Թուրքիայից   Թուրքիան ցանկանում է 2015-ից անվնաս դուրս գալ Թաներ Աքչամ

Թաներ Աքչամ Թուրք պատմաբան

Թաներ Աքչամի հետ զրուցեցինք 2015-ին ընդառաջ պաշտոնական Անկարայի վարած քաղաքականության, Թուրքիայում ցեղասպանության ճանաչման նկատմամբ զգայնության ու ըստ այդմ կիրառվելիք հնարավոր մոդելների մասին։  Ըստ Աքչամի՝ Թուրքիայում միտումնավոր և գիտակցաբար խուսափում են խոսել անարդարության վերացման, հանցագործության ճանաչման ու փոխհատուցման և նման այլ թեմաների մասին:

REPAIR. Ի՞նչը ձեզ մղեց Հայոց ցեղասպանության հարցի շուրջ աշխատել: Արդյո՞ք դա ձեզ համար անարդարության խնդիր էր։ 

Թաներ Աքչամ. Հայոց ցեղասպանությամբ հետաքրքրվելս բոլորովին պատահականություն էր, կարող էր նաեւ այդպես չլիներ: Սակայն, եթե սխալ չեմ հիշում, Էնգելսն իր Anti-Dühring գրքում հետաքրքիր մի բան է ասում՝ «Պատահականությունները անհրաժեշտությունների համադրությունն են»: Դե իմն էլ դրա նման մի բան է... Համբուրգի Սոցիալական հետազոտությունների ինստիտուտում  օսմանյան հասարակության մեջ խոշտանգումների պատմությանը նվիրված մի աշխատություն էի սկսել: Այդ առիթով էր, որ ես առաջին անգամ սկսեցի կարդալ ու ծանոթանալ օսմանա-թուրքական պատմությանն առնչվող այնպիսի բաների, որոնց մասին ոչինչ չգիտեի: Դրանց թվում էր Աբդուլ Համիդի ժամանակաշրջանումհայերի դեմ իրականացված կոտորածները: Ավելի ուշ, երբ  1915-ի վերաբերյալ գերմաներեն որոշ նյութեր կարդացի, հիշում եմ, որ ասում էի՝  «Այս բաներին ծանոթ չեմ, պետք է սովորեմ»։

Այնուհետեւ մի զուգադիպություն եւս տեղի ունեցավ 1990-1991թթ։ Ինստիտուտը, որտեղ աշխատում էի, Նյուրնբերգի դատաքննություններին նվիրված մի նախագիծ սկսեց: Ինստիտուտը մի պարզ հարցի պատասխանն էր փնտրում. «Նացիստների նյուրնբերգյան դատավարությունը մարդկության պատմության մեջ որպես շեղո՞ւմ պետք է դիտարկել, թե՞ հետագայում դա դառնալու է նորմա» : Դրանով նկատի ունեին հետեւյալը. «Հնարավոր պիտի լինե՞ր արդյոք պետական պաշտոնյաներին անհատապես պատասխանատվության քաղաքական պատճառներով իրենց գործած հանցանքների համար» : Այսինքն, հնարավո՞ր էր արդյոք Միջազգային քրեական դատարանի նման մի կառույցի ստեղծումը: Այս հարցն այսօր կարող է տարօրինակ հնչել, սակայն այն ժամանակ դեռեւս Հարավսլավիայի քաղաքացիական պատերազմը չէր սկսվել և Միջազգային քրեական դատարանի շուրջ որեւէ խոսակցություն չկար: Օսմանա-թուրքական պատմության մեջ խոշտանգումների մասին նախագիծս արդեն ավարտին էր մոտենում:

Ընթերցումներիս ընթացքում տեղեկացել էի, որ Ստամբուլում 1919-1922թթ Միություն եւ առաջադիմություն կուսակցության անդամների մի շարք դատաքննություններ էին տեղի ունեցել և որ դրանք առնչություն ունեին Փարիզի հաշտության կոնֆերանսի հետ: Բանակցությունների ընթացքում տեղի ունեցած քննարկումներից մեկն էլ վերաբերում էր միջազգային քրեական դատարան ստեղծելու հարցին: Ձեռք բերածս տեղեկությունների հիման վրա Ինստիտուտին մի նախագիծ ներկայացրեցի, որը Ստամբուլի դատավարությունների ու Փարիզի հաշտության բանակցությունների հետ էր կապված: Առաջարկս ընդունվեց և այդպես սկսեցի զբաղվել  Ցեղասպանության հարցով:

Կցանկանայի խոսել նաեւ մեկ այլ պատահականության մասին: Ինստիտուտի գրադարանում աշխատող մի կին կար: Ասում էր, որ հայ է, բայց հայությունից միայն սեւ սեւ աչքերն էին մնացել: Նա ինձ շատ էր քաջալերում, որ այդ թեմայի շուրջ աշխատեմ. «Սա շատ կարեւոր թեմա է, և քո թուրք լինելն է՛լ ավելի կարեւոր է դարձնում այդ աշխատանքը», - ասում էր նա: Ես այդ թեմային սովորական ձախակողմյան թուրք մտավորականի տեսանկյունից էի նայում: «Մութ ժամանակաշրջան է, փոխադարձ բախումներ են եղել» ու նման հայտնի խոսքերն էի կրկնում: Նրա համառ պնդումները զուգորդվեցին Ինստիտուտի նոր նախագծի մեկնարկի հետ: Արդյունքում, այնպես ստացվեց, որ Հայոց ցեղասպանությունը սկսեցի ուսումնասիրել ակադեմիական հետաքրքրության շրջանակներում:

Իսկ սկսելուց հետո ամբողջովին իրադարձությունների կենտրոնում  հայտնվեցիք...

Սկսելուց հետո ես ինձ ամբողջովին դրա մեջը գտա: Ճիշտն ասած, չգիտեի ու չէի սպասում, որ այս թեման այսքան ռիսկային է եւ այսօրինակ քաղաքական լարվածություն կառաջացնի: Ես մեկն եմ, ով հասել է 68թ սերունդի վերջին վագոնին: Այս հարցի շուրջ ցանկացած միջին թուրք ձախակողմյան մարդու նման էի մտածում․ «Մենք՝ թուրքերս ողջ աշխարհի դեմ հակաիմպերիալիստական պայքար էինք մղել: Ոչնչից պետություն էինք ստեղծել: Իսկ  հայերը, հույները և այլն իմպերիալիզմի մեր մեջի հինգերորդ շարասյունն էին. կոմպրադորական բուրժուազիան ներկայացնող այդ ուժերն իրականում իմպերիալիզմին էին  ծառայում:» Ահա սա էր իմ աշխարհայացքը: Ինչ վերաբերում է 1915-ի դեպքերին՝ «Այո, առաջին աշխարհամարտի ընթացքում խառն իրադարձություններ են տեղի ունեցել, մարդիկ իրար են սպանել, բայց մենք թուրքերս իրավացի ենք, քանի որ գոնե մեր ազգային պետությունը կերտելու համար ենք պայքարել, իսկ մյուսները իմպերիալիստների հետ են համագործակցել: Սակայն այս ամենն անցյալում է մնացել, չարժե այդ մութ ժամանակաշրջանը շատ փորփրել» : Ահա, այսպիսի մտածելակերպ ունեի: Այնպես որ, Հայոց ցեղասպանությամբ զբաղվելն ինձ համար մտածելակերպի փոփոխության հարց էր, բայց երբեք չէի մտածի, որ այսպիսի քաղաքական ռիսկեր կառաջանան։

Հիմա, որ արդեն այս հանգրվանին եմ հասել, կարող եմ հանգիստ ասել, որ եթե ձախակողմյան անցյալս չլիներ, գուցեեւ Հայոց ցեղասպանությամբ զբաղվելուց հրաժարված կլինեի: 68-69-70թթ ձախակողմյան լինելու շատ կարեւոր երեք պայման կար: Առանց այդ երեք պայմանները լրացնելու հնարավոր չէր ձախակողմյան լինել: Առաջինը՝ դու պետք է պատրաստ լինեիր ձերբակալվել ու կտտանքների ենթարկվել: Երկրորդը՝ դու կարող էիր երկար տարիներ բանտում նստել: Երրորդը՝ քեզ կարող էին փողոցի մեջտեղում սպանել: Եթե այս ամենին «այո, ես պատրաստ եմ» չկարողանայիր ասել, ապա ձախակողմյան չէիր կարող լինել: Ես վաղուց աչքի առաջ ունեի կտտանքների ենթարկվելու, բանտ նստելու և սպանվելու վտանգը. պատրաստ լինելով այդ եռանկյունուն՝ հայկական հարցով զբաղվելու ռիսկերին կարողացա դիմագրավել: Այդ իսկ պատճառով, կարծում եմ, որ եթե նման անցյալ չունենայի, հավանաբար կհրաժարվեի զբաղվել այդ հարցով: Ի դեպ, իմ ակադեմիական ընկերներից ոմանք այդպես էլ արեցին:

Երբ սկսեցի այս թեմայով զբաղվել, պետության, ռասիստ-ազգայնական հատվածի հարձակումն անկասկած ինձ շատ վախեցրեց, սարսափեցրեց, սակայն երբեմն հակառակն էլ եղավ: Մի քիչ էլ զայրույթ պատճառեց. «Ուրեմն այս թեման քաղաքական պայքարի հետ է կապված և դուք ուզում եք ինձ վերացնել։ Բայց ես նման ռիսկերի առումով որոշումս արդեն 1970 թթ կայացրել եմ։ Եթե ինձ հետ ուզում եք կռիվ տալ, ուրեմն եկեք կռվենք․․․»։ Լինում էր, որ այսպես էի մտածում։ Սակայն պատահել է, որ Հրանտ Դինքի սպանությունից առաջ և հետո ստացածս սպառնալիքներից էլ շատ եմ վախեցել․․․

Հրանտի սպանությունից հետո հատկապես ես մշտապես տարուբերվում եմ այս երկու ծայրահեղությունների միջեւ։ Մի կողմում՝ շատ մեծ վախ, իսկ մյուս կողմում՝ Հրանտ Դինքի սպանության, անարդարության նկատմամբ մեծ զայրույթ։ Այս երկուսի արանքում մի կերպ քարշ եմ տալիս ինքս ինձ։

Այդ աշխատանքը ձեր պայքարի մի տեսակ շարունակությո՞ւնն էր արդյոք։ Ձեզ համար դա Թուրքիայի ժողովրդավարացման ուղղությամբ նշանակալից թեմա՞ էր։

Կարող եմ ասել, որ սկզբնական շրջանում հենց այդպես էլ մտածում էի։ 1992թ. լույս տեսած առաջին գրքիս մի երկար նախաբան էի գրել։ Գլխավոր միտքն այն էր, թե ինչու է այս հարցով զբաղվելն ավելի կարեւոր, քան այն ինչ տեղի է ունեցել պատմության ընթացքում։ Ամփոփ կերպով այսպես էի ասել․ քրդական հարցը  հայկական հարցի շարունակությունն է և առանց հասկանալու հայկական հարցը՝ դուք չեք կարող լուծել քրդական հարցը։ Այսօր, եթե ցանկանում եք կառուցել մի հասարակություն, որը հարգում է մարդու իրավունքները, անհրաժեշտ է անդրադառնալ անցյալում կատարված մարդու իրավունքների խախտումներին։ Այսինքն, որոշ առումով ես հայկական հարցին նայում էի որպես մերօրյա խնդիրների մի ենթատարր։ Սա այնքան էլ սխալ տեսակետ չէ, բայց պետք է ընդունել, որ բավականին թերի մոտեցում է։

Այսօր, իհարկե, ես բոլորովին այլ տեսակետ ունեմ։ Որպես համալսարանական ինձ համար այնքան էլ կարեւոր չէ խնդրի քաղաքականապես լուծված կամ չլուծված լինելը։ Այնպես որ, թեմայի շուրջ աշխատանքը և թեմայի «խնդիր» հարուցելը կամ չհարուցելը միմյանց հետ կապված չեն։ Օրինակ, մեծ հաշվով Իսրայելի ու Գերմանիայի միջեւ  Հոլոքոստի խնդիրը քաղաքական առումով լուծված է։ Սակայն Հոլոքոստի մասին գիտահետազոտական աշխատանքները և ուսումնասիրությունները շարունակվում են։ Իսկ ես, քանի դեռ ի վիճակի եմ գրել, շարունակելու եմ ուսումնասիրել այս թեման։ Բայց, մյուս կողմից, հարցին պետք է մոտենալ նաեւ թուրքիացի մտավորականի պատասխանատվության տեսակետից։ Իսկ դա հնարավոր է առաջին հերթին հատկապես հայերի, ինչպես նաեւ անցյալում անարդարության զոհ դարձած այլ համայնքների արդարության որոնման համար թափած ջանքերին աջակցելով։

Ցեղասպանության ճանաչումը Թուրքիայում տարբեր խմբերի կողմից տարբեր կերպ է ընկալվում։ Ոմանք 1915 թիվն ընկալում են որպես գիտակցում և ճանաչում հասարակության կողմից, իսկ ոմանք էլ պահանջում են նաեւ ճանաչում պետության կողմից։ Ըստ ձեզ, ճանաչումը ինչպիսի՞ն պետք է լինի։

Ես չեմ կարողանում հասկանալ, թե ինչու են հակադրվում ցեղասպանության պետական ճանաչումն ու հասարակական ճանաչումը։ Հանրությունը թող ճանաչի, բայց կարիք չկա, որ պետությունն էլ ճանաչի․ ես նման տեսակետը չափազանց անհեթեթեթ եմ գտնում։ Հասարակության կողմից անարդարության ընդունմամբ արդարությունը չես վերահաստատի։ Այսօր Միացյալ նահանգներում տեղաբնիկների բնաջնջման մասին խոսում, քննարկում են, հանրությունն ընդհանուր առմամբ ընդունում է այդ իրողությունը․․․ Բայց տեղաբնիկների զոհ դարձած անարդարությունների վերացման առումով դա ոչինչ չի նշանակում։ Հարցադրումը պետք է ճիշտ ձեւակերպել։ Ի՞նչ է նշանակում պատմական անարդարության վերացում։ Նախ, պետք է, որ պետությունը և/կամ կարեւոր կառույցներ ու հաստատություններ ընդունեն այդ անարդարությունը և դրա առաջացրած վնասները վերացնելու ուղղությումբ միջոցներ ձեռք առնեն։ Փոխհատուցումը պետք է լինի ոչ միայն փողի տեսքով, այլ նաեւ բարոյական հարթությունում։ Երկրորդ՝ հասարակությունը եւս պետք է ընդունի ու ճանաչի այդ անարդարությունը։ Հանրության կողմից ճանաչումը չի սահմանափակվում անարդարության վերացմամբ։ Հասարակական ճանաչումը նշանակում է ժողովրդավարական պայմաններում մարդկանց միասին ապրելու հնարավորություն։ Այսինքն, դա նշանակում է, որ պետք է լուծում գտնել հայերի, այլ փոքրամասնությունների այսօրվա առկա խնդիրներին։

Եթե  տարանջատումն այս ձեւով արվի, ապա պետության կողմից անցյալում տեղի ունեցած անարդարության ճանաչման ամենակարեւոր կետը կլինի  անարդարությունը վերացնող փոխհատուցումը և նմանատիպ այլ միջոցները։ Իսկ հասարակության կողմից ճանաչումով հնարավորություն կստեղծվի ապրել ավելի խաղաղ ու ժողովրդավարական միջավայրում։ Հանրության կողմից ճանաչումը, օրինակ, կնշանակի, որ հայերը պարզապես կկարողանան հանգիստ փողոց դուրս գալ, բարձրաձայն իրար անուններով կանչել ու հայերեն խոսել: Էլ չեմ խոսում այլ իրավական խոչընդոտների վերացումից․․․

Ինչպիսի՞ փոփոխություններ եք ակնկալում առաջիկա ժամանակահատվածում:

Ցանկանում եմ խոսել երկու տարբեր զարգացման մոդելներից։ Առաջինն այն է, որ մենք պատմությանը մոտենում ենք ամերիկավարի։ Ինձ թվում է՝ Թուրքիան կարծես գնալով փոքրիկ մի Ամերիկայի է վերածվում։ Մենք կարծես Ամերիկայի իր անցյալի հետ առերեսվելու ձեւն ենք ընդօրինակում։ Խոսքս հարցի լուծումը քաղաքացիական հասարակությանը թողնելու հասկացողության մասին է։ Այսօր Ամերիկայում ազատ կարող եք խոսել տեղաբնիկների հանդեպ տեղի ունեցած անարդարությունների մասին. բուհերում տեղաբնիկների լեզուն ու մշակույթն ուսումնասիրող ամբիոններ կան։ Այնտեղ բոլոր թեմանեը կարելի է ազատորեն քննարկել, հետազոտել, այդ թվում ցեղասպանությունը։ Տեղաբնիկների լեզուների, մշակույթների պաշտպանության համար գոյություն ունեն հատուկ ծրագրեր, նախաձեռնություններ։ Վաշինգտոնում տեղաբնիկներին հատկացված թանգարան կա։ Թանգարանում ցեղասպանության հետ կապված գրեթե ոչինչ չեք տեսնի, բայց այնտեղ բազմաթիվ տեղեկություններ կան ամերիկյան հասարակությունում տեղաբնիկների ունեցած ներդրումների մասին։ Կարծում եմ՝ Թուրքիան այսպիսի մի ուղի է բռնել։ Հայկական հարցը քաղաքացիական հասարակության մեջ գնալով ավելի մեծ ճանաչում է գտնում։

Հետեւաբար, ես ամենեւին չեմ զարմանա եթե առաջիկայում բացվեն հայոց պատմության ու մշակույթի ամբիոններ, ավելանան լեզվին ու մշակույթին նվիրված աշխատությունները։ Հասարակական մակարդակում եւս ցեղասպանության շուրջ քննարկումներն առավել հաճախակի կդառնան։ Անշուշտ, կլինեն այսքանով բավարարվողներ, կհայտնվեն մարդիկ, ովքեր կասեն՝ «էլ ի՞նչ եք ուզում, նստեք ձեր տեղում»։ Օրինակ, «Դե, խոսում ենք էլի, էլ ինչ եք ուզում»՝ այս կարգի մտածող մարդիկ շատ կան։ Կան նույնիսկ մարդիկ, ովքեր ասում են՝ «Էլ բավական է ինչքան խոսեցինք, հիմա եկեք հաշտվենք ու այս էջը փակենք»։ Նման տեսակետ ունեցող մարդիկ պետության առջեւ ցեղասպանության ճանաչման որեւէ պահանջ չեն դնում։

Այդ շրջանակներում կան նույնիսկ մարդիկ, ովքեր լուրջ դեմքով ասում են՝ «Ցեղասպանության խնդիրը Հայաստանի գործը չէ, Հայաստանն ինչո՞ւ է խառնվում: Սա Սփյուռքի գործը չէ, Սփյուռքն ինչո՞ւ է խառնվում»։  Կան մարդիկ, ովքեր Սփյուռքի ցեղասպանության ճանաչման համար մղած պայքարը մեկնաբանում են այս կերպ․ «այդ հարցով մեկումեջ մեր գլուխն են ցավացնում»: Այդ շրջանակների կարծիքով՝ ցեղասպանությունը թուրքահայերի ու թուրքական պետության միջեւ եղած մի խնդիր է: Եվ դա ավելի շատ հասարակության մեջ լուծվելիք մի հարց է։ 2015-ից ու դրանից հետո իմ ամերիկավարի կոչած այս ձեւը գնալով ավելի է զարգանալու։

Մեկ այլ մոդել կա, որին կարող է հետեւել Թուրքիան՝ դա գերմանա-իսրայելական օրինակն է։ Կարծում եմ, որ ճիշտ մոդելն այս մեկն է։ Չեմ հավատում, որ Թուրքիան իր պատմության հետ առերեսվելու խնդիրը կկարողանա ամերիկավարի լուծել։ Երկու գլխավոր պատճառ կա դրա համար: Նախ, գոյություն ունի մի պետություն, որը կոչվում Հայաստան, երկրորդ՝ Սփյուռք կոչվող մի իրականություն կա։ Ասածս այն է, որ ամերիկյան օրինակում տեղաբնիկները ո՛չ առանձին անկախ պետություն ունեն, ո՛չ էլ Միացյալ Նահանգներից դուրս սփյուռք ունեն։ Այս երկու իրականությունից ելնելով կարծում եմ, որ հարցի հասարակական մակարդակով լուծումը կամ ամերիկավարի կարգավորումն անհնար է։

Բացի այդ, հարցին ամերիկավարի լուծում տալու ջանքերը ես դիտում եմ որպես 90-ամյա ամնեզիայի քաղաքականության մեկ այլ շարունակություն։ Երեւի ոմանք, տեսնելով, որ իրենց ավանդական ժխտողական քաղաքականությունը չի գոհացնում, կռիվ տալու համար նոր խրամատներ են փորում ու դիրքավորվում։։

Եթե Թուրքիան (պետությունն ու հասարակությունը միասին) իսկապես ցանկանում է այս հարցի հանգուցալուծումը, ապա այդ թեմայի շուրջ անհապաղ բանակցություններ պետք է սկսի Հայաստանի հետ: Ինչպես արեց Գերմանիան Իսրայելի հետ։ Ավելին, ինչպես Գերմանիան անում է հրեական սփյուռքի հետ, Թուրքիան եւս պետք է բանակցություններ վարի հայկական սփյուռքի հետ: Հայաստանն ու հայկական սփյուռքը չեն կարող միմյանց ներկայացնել, նրանք երկու առանձին անկախ իրավաբանական անձեր են։ Անշուշտ. հարց է առաջանալու, թե ովքեր և ինչպես են ներկայացնելու Սփյուռքը, բայց կարծում եմ, որ դա կարճ ժամանակում լուծվելիք խնդիր է։ Հրեաները նույնպես տասնյակ տարբեր կազմակերպություններ ունեն, բայց նրանք կարողացան կարճ ժամանակում ստեղծել մի կառույց, որն ի զորու էր բանակցություններ վարել։ Կարճ ասած՝ կարծում եմ, որ Թուրքիայում հայկական հարցի կարգավորման համար պետք է  հետեւել գերմանա-իսրայելական օրինակին։

Մինչեւ հիմա Թուրքիան ներողություն չի խնդրել, բայց ցավակցություն է հայտնել։ Թուրքիան նմանատիպ քայլերո՞վ է ուզում առաջ շարժվել արդյոք։

Այս պահին որեւէ կանխատեսում անելը դժվար է։ Սակայն Թուրքիան կարծես թե երկակի ռազմավարություն է իրականացնում։ Առաջինով՝ կարճ ժամկետում նա կփորձի էսկալացիայի միջոցով մի կերպ գլուխն ազատել 2015-ից: Իսկ երկրորդով՝  նա մասնավորապես կփորձի միջազգային հանրությանը ցույց տալ, որ հիմնախնդրի կարգավորման իսկական կողմնակիցն ինքն է։ Իսկ Սփյուռքին ու Հայաստանին նա կներկայացնի որպես լուծումից խուսափող, հաշտեցումից փախչող կողմ։

Էսկալացիայի քաղաքականության վերաբերող մի քանի օրինակ բերեմ։ Այցելեք հայկական հարցին նվիրված Թուրքական պատմագիտական ընկերության նորաբաց վեբկայքը։ Դուք այդ կայքում կարող եք տեսնել 80-ամյա ժխտման քաղաքականության էլ ավելի կոշտացած շարունակությունը։ Այնտեղ ի մի են բերված 80 տարի շարունակ հրապարակված բոլոր տեսակի հոդվածներն ու գրքերը, արխիվային նյութերը։ Կարծես վերջին պայքարից առաջ զինամթերքի թարմացումը լինի։ Երկրորդ օրինակը դասագրքերին է վերաբերում։  Նայեք  դասագրքերին՝ այնտեղ ժխտողականությունը ավելի ծայրահեղության է հասցված, քան անցյալում էր։ Հայերի հանդեպ ակնհայտ ռասիզմից բացի, այնտեղ հայերը ներկայացված են որպես մեծ սպառնալիք Թուրքիայի ազգային անվտանգությանը։ Երրորդ օրինակը, Ադրբեջանի դիվանագիտական ներկայացուցչություններին միջազգային իրավունքի խախտումով իսկ Թուրքիայում ակցիաներ կազմակերպելու իրավունք տալն է։ «Գազի» համալսարանի Ադրբեջանի դեսպանատան հետ կազմակերպած Առաջին աշխարհամարտում հայերի կազմակերպած ջարդերին վերաբերող պաստառների մրցույթը դրա վառ օրինակն է։ Ընդ որում, նրանք հայտնում էին, որ մրցույթի հաղթողին կհայտարարեն Հրանտ Դինքի մահվան տարելիցին։ Ինչպես  գիտեք, որեւէ պետության դեսպանություն մի այլ պետության սահմաններից ներս նման քաղաքական գործունեությամբ չի կարող զբաղվել, արգելված է, հակասում է միջազգային իրավունքին։ Էսկալացիայի քաղաքականության հետ կապված չորրորդ օրինակը Սարիղամիշի ու Չանաքքալեի (Դարդանելի) ճակատամարտերի հարյուրամյակին նվիրված միջոցառումներն են լինելու։ Այստեղ եւս «մենք էլ ցավ ապրեցինք» թեման է արծարծվելու։ Այս օրինակները ցույց են տալիս, որ թուրքական կառավարությունը շարժվում է հետեւյալ տրամաբանությամբ՝ «Եթե դուք ձեր ցեղասպանությունն եք առաջ քաշում, մենք էլ մերը կանենք»։

Երկրորդ ռազմավարությունն Արեւմուտքին է ուղղված։ Ասելու են՝ «մենք այս խնդրին ըմբռնումով ենք մոտենում, տեսեք՝ անցյալ տարի ցավակցություն ենք հայտնել»: «Արդար հիշողության» գաղափարի շուրջ ձեւավորվելու է «բոլորի ցավերը հասկանալու» մոտեցումը: Իրականում, թեեւ բովանդակության առումով 1915-ի վերաբերյալ նախկինում հայտնած մտքերը նույնությամբ կրկնվում են, սակայն մի տարբերությամբ. ժխտման քաղաքականությունը ներկայացվում է մարդասիրական նոր լեզվով ու տարազով: Կլինեն, իհարկե, մարդիկ, որոնք սա դրական փոփոխություն կհամարեն։

Ամփոփելով, կարող եմ ասել, որ կառավարության հիմնական քաղաքականությունը, նկատի առնելով նաեւ համապետական ընտրությունները, 2015 թվականից նվազագույն վնասով դուրս գալն է։ Չեմ կարծում, որ թուրքական  կառավարող էլիտան շատ է մտահոգված հայկական հարցին լուրջ լուծում փնտրելու ցանկությամբ:

Այդ ինչպե՞ս է, որ Թուրքիայում որոշ հեղինակներ կարողանում են այս մոտեցումը հեղափոխություն որակել։

Եթե բարի մտադրությամբ մեկնաբանենք, մի հասարակությունում, որտեղ 90 տարի ոչ մի նախաձեռնություն չի եղել, նման փոքր նախաձեռնությունների դրական ընկալմանը ըմբռնումով պետք է մոտենալ։ Այդ ուրախությունն ապրողներին հանդուրժողաբար պետք է վերաբերվել։ Եթե այս փոփոխությունների դիմաց քիթ ու մռութ անեք, ձեզ հետեւյալը կասեն՝ «Անցյալում սա էլ չկար»: Հնի վատ լինելու պատճառով, այսօր ամենաչնչին փոփոխությունն իբրեւ հեղափոխություն է ընկալվում։ Սա հասկանալով հանդերձ, ինձ մոտ հարցեր են առաջանում։ Քանի որ, ի վերջո, «անորակության մեջ որակ ես փնտրում»։ Այնպես է ստացվում, որ պաշտպանում ես ոչ թե ճիշտը, այլ  բավարարվում ես ամենավատի այլընտրանքով։

Այսպիսի չնչին փոփոխությունները որպես հեղափոխություն դիտարկելը մեկ այլ բացասական կողմ էլ ունի։ «Առաջ դա էլ չկար»՝ նման փաստարկը բերվում է, որպեսզի եղածով բավարարվեք. «Էլ ինչ ես ուզում, քեզ այսքանը հերիք է» տրամաբանությունն է։ Նույնիսկ անամոթաբար նմանատիպ թեզեր են առաջ քաշում՝ «ինչ որ պետք է, մենք  արել ենք. այժմ իրենց հերթն է»։ Պատմական ճշմարտությունն ընդունելը սակարկության առարկա են դարձնում։

Հարցի լուծման հիմնական սկզբունքը ճշտելու և ողջամիտ լուծումների շուրջ խորհրդածելու փոխարեն, կարծես մարդիկ ասում են՝ «Սա Թուրքիան է, այսքանի համար էլ պետք իմանաս շնորհակալություն հայտնել»: Բացի այդ, իրականացվող նախաձեռնությունները որպես մի տեսակ շնորհ ներկայացնելու միտում կա։ Բայց ես կողմնակից եմ կազմել այլ տիպի նախադասություններ՝ «խնդիրը սա է, լուծումն էլ սա է»։ Մեկ խոսքով, դա պետք է արվի պատմական իրականությունն ընդունելով՝ այն որպես ոճիր սահմանելով, ներողություն խնդրելով ու փոխհատուցում վճարելով։

Առանձնապես անարդարությունների վերացման մասին երբեք չի խոսվում։  Փոխհատուցումը, բռնագրավված գույքերի վերադարձը, պատասխանատուների բացեիբաց մատնանշումն ու դատապարտումը․ արդյո՞ք Թուրքիայի համար այս ամենը շատ է ուտոպիստական։

Այո, այդ ամենը առայժմ ուտոպիստական են թվում: Թուրքիայում, այդ թվում ազատական շրջանակները, պետությունն ու հասարակությունը միտումնավոր եւ գիտակցաբար խուսափում են այնպիսի թեմաներից, ինչպիսիք են անարդարության վերացումը, հանցագործության ընդունումն ու փոխհատուցման վճարումը։ Քանի որ վերջում «տալու» հարց կա։ Թուրքիայի ձախերի ու լիբերալների համար շատ խորթ է այս իրավիճակը։ Ձախերը, դեմոկրատները, լիբերալները միշտ պահանջել են։ Սովոր են պահանջել։ Պետությունից ազատություն են պահանջել, սոցիալական արդարություն են պահանջել։ Մենք՝ ձախերս ինչո՞ւ ենք պայքարում պետության դեմ։ Միշտ ասել ենք՝ մեզ իրավունքներ տուր, հավասարություն տուր, եթե չտաս, մենք լավ գիտենք ինչպես վերցնել։ Ասել ենք՝ հարկ եղած դեպքում կպայքարենք ու կվերցնենք։ Բայց երբ խոսքը վերաբերում է հայերին, զգում ենք, որ տարբեր իրավիճակ է։ Ձախերն էլ, լիբերալներն էլ այստեղ դժվարանում ենք․ պարտավոր ենք տալ, փախչելու տեղ չունենք։ Մենք պետք է սովորենք տալուց օգուտ քաղել։ Մենք պետք է տեսնենք ու հասկանանք, որ տալով մարդկությունն ենք փրկելու, մարդկությունն ենք շահելու։

Իսկ մի՞թե միայն պետությունն է տալու։

Պետությունը, օրինակ, փոխհատուցում է վճարելու, բայց վերջին հաշվով դա  քաղաքացիների վճարած հարկերից է գալու։ Այնսինքն, մենք ենք տալու։ Քանի որ այդ «տալը» դիտվում է որպես «կորուստ, բացթողում», ձախակողմյանն էլ, պետությունն էլ ենթագիտակցաբար շարժվում են «ինչպես նվազագույն կորուստով  դուրս գալ սրա տակից» տրաբանությամբ։ Դա խորապես ազդում է մեր գոյության վրա։ Ոչ ոք չի սիրում տալ: Դրա համար էլ հնարավորինս քիչ տալով փորձում է ազատվել դրանից։ Խնդրի այս աստիճան անհանգստացնելու պատճառն էլ սա է։ Մարդիկ ասում են՝ սա հիմա որտեղի՞ց հայտնվեց։ Ինչպես ասացի, եթե մենք կարողանանք մտածել, որ տալն էլ է օգուտ, ձեռքբերում, եթե այդ օգուտին կարողանանք թե՛ նյութական, թե՛ բարոյական բնութագրում տալ, ապա կարծում եմ, որ հարցի հանգուցալուծման ուղղությամբ մի քայլ եւս արած կլինենք։