REPAIR - Armeno-Turkish Platform

Ինքնության որոնումը Դերսիմում Մաս առաջին. Ինքնությունները՝ Դերսիմում

Մանրամասները: Ստեղծված Շաբաթ, Փետրվարի 08, 2014, ժ. 14:55-ին

Հայկական եւ թուրքական ինքնությունն այսօր

Հայացք Հայաստանից

Ինքնության որոնումը Դերսիմում:

Մաս 1. Ինքնությունները՝ Դերսիմում

Հրանուշ Խառատյան

Հրանուշ Խառատյան

Ազգագրագետ

Հայաստանցի ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը վերլուծում է Թուրքիայի հանրապետության հիմնադրումից ի վեր գոյություն ունեցող թրքացման երեւույթը եւ նրա հետեւանքները Դերսիմի շրջանի բնակչությունների վրա: Օսմանյան կայսրության ժամանակներից սկսած մինչեւ մեր օրերը` Դերսիմում բնակվող ազգությունների ինքնություններին տարբեր բնութագրումներ են տրվել: Ինչ բնութագրում էլ որ տրվի, դրանք մշտապես եղել են իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում:

«Ինքնությունների իրավունքի»զարգացումները թուրքական հանրապետությունում:

Մոդեռն ազգային պետություն ստեղծելու գործում Քեմալ Աթա Թուրքի կողմից «թուրք» էթնոնիմի «ազնվացման» և Թուրքիայի բնակչության «թուրքական» ինքնության համատարած ներդրման ծրագիրը քաղաքական, գաղափարական-մշակութային ու վարչա-հրամայական մեթոդներով (կրթության, պատմության շարադրանքների, հրապարակախոսական հոդվածների, տեղանունների (տոպոնիմիկա) և քաղաքացիների անձնանունների (անտրոպոնիմիկա) թրքացման, թուրքական ինքնություն չունեցողներին վարչական, նույնիսկ մանկավարժական աշխատանքից ազատելու, գեղարվեստական գրականության և այլն) զգալի հաջողություններով շարունակվեց մինչև անցյալ դարի 90-ական թթ.: Արդյունքում ահռելի թվով քրդեր, արաբներ, հույներ, լազեր և կովկասյան ծագումով այլ ժողովուրդներ, բալկանյան ժողովուրդներ (ալբանացի, բուլղարացի, սերբ և այլն), ցեղասպանությունից հետո կենդանի մնացած հայեր իսկապես թրքացան կամ «թրքացան» երևութապես: Մեծ հաշվով նրանց այլ ելք չէր թողնված: Բացի այն, որ պաշտոնապես փաստացի տարբեր մակարդակներով ստորակարգված էին «ոչ թուրքերը» (ամենաստորին սանդղակում քրիստոնյաներն էին, նրանցից մի մակարդակ բարձր էին ալևիները, ավելի բարձր՝ սուննի մահմեդական արաբներն ու քրդերը, ամենաբարձրում՝ սուննի թուրքերը), միայն «թուրքը» կարող էր փոխել իր հասարակական կարգավիճակը, պաշտոնյա լինել, կարիերա անել, պետական դպրոցի ուսուցիչ լինել, ամեն վայրկյան չսպասել տարատեսակ քաղաքական, մշակութային, ֆինանսական հետապնդումների և այլն: «Թուրք դառնալը» պարզ էր՝ խոսել թուրքերեն, լինել սուննի մահմեդական, և ինքն իրեն «թուրք» անվանել՝ ազատվելով հասարակական արգահատանքից և վարչական ու քաղաքական ճնշումներից, և գոնե ապագա սերնդին շանս տալ ինտեգրվելու թուրքական քաղաքական և սոցիալ-մշակութային կյանքին: Քեմալական Թուրքիայում առանց լուրջ դիմադրության հաջողությամբ իրականացվում էր հասարակության աշխարհիկանացման և ինքնության թրքա-սուննիացման մի ծրագիր, որի արդյունքում կարճ ժամանակում կտրուկ փոխվեց ոչ վաղ անցյալի բազմէթնիկ և բազմակրոն Թուրքիայի էթնո-կրոնական պատկերը՝ քանակապես առնվազն տաս անգամ մեծացնելով «թուրք» ինքնության բաղադրիչը:

«Թրքացման» քաղաքական ծրագրի հանրային հաջողության զգալի մասը պայմանավորված էր թուրքական հասարակության մեծ մասի անգրագիտությամբ և անցյալի մասին տեղեկությունների սղությամբ: Մեծ հաշվով անցյալի մասին իմացությունը բանավոր հիշողությունն էր, որը կամ խմբերի ներսում էր, կամ՝ ընտանիքներում: Բազմակրոն ու բազմէթնիկ Թուրքիայի թուրքական ազգային պատմության նոր սկսված պատմագրական շարադրանքը հաջողությամբ շրջանցում էր Թուրքիայի տարածքի «ոչ թրքական» անցյալն ու նույնիսկ «ոչ թրքական» ժողովուրդների հիշատակումը: Նույնիսկ Լոզանի կոնֆերանսով Թուրքիային պարտադրված պաշտոնական ազգային փոքրամասնությունները՝ հայերը, հույներն ու հրեաները, որոնցից հայերն ու հույների զգալի մասը համարյա ամբողջովին ոչնչացել էին 20-րդ դարի առաջին կեսին, իրենց ազգային դպրոցներում իրավունք ունեին ուսուցանել բացառապես թուրքական ազգային պատմության պաշտոնական շարադրանքով, ուսուցիչները բացառապես թուրքեր էին և, իհարկե, պատմության ուսուցումն ամեն տարի խստորեն ստուգվում էր (ստուգվում է նաև հիմա): Անցյալի ու պատմության մասին պատմության պաշտոնական շարադրանքից զատ այլ աղբյուր, բացի առանձին խմբերի ներսում սրնդից-սերունդ փոխանցվող բանավոր հիշողությունները, փաստացի չկար: Նույնիսկ պատմագրական հարուստ ավանդույթներ ունեցող և անցյալում գրագետ հայերի ու հույների՝ ցեղասպանությունից հետո կենդանի մնացած սերունդը անցյալի վերաբերյալ բանավոր հիշողությունից զատ այլընտրանքային տեղեկությունների աղբյուր չուներ: Այս պայմաններում թուրքական «ազգային պատմությունը» հիրավի դարձավ այն հզոր գործոնը, որ ձևավորեց միջին խավի թուրքական ազգայնամոլությունը՝ ծածկելով նույնիսկ այլ էթնիկ միավորների գոյության առկայությունը, առավել ևս՝ անցյալի մասին հիշողությունը: Հիսունական թվականներից հետո սկսված համատարած կրթության միջոցով մատուցվող «ազգային պատմությունը» թուրքական հասարակության միակ ընդհանուր իմացությունն էր, ուստի և՝ հանրային դիսկուրսի փաստարկների հիմնական, եթե ոչ միակ ձևավորողը:

Յոթանասունական թվականներին Թուրքիայի պաշտոնական աշխարհիկացման ծրագրում փոփոխություն եղավ: Ուժեղացավ կրոնի գործերի վարչության գործունեությունը, միաժամանակ դպրոցներում մինչ այդ ֆակուլտատիվ կրոնական կրթությունը դարձավ պարտադիր առարկա: Նոր մզկիթների կառուցումը և դրանցում սուննի իմամների աղոթքի պրակտիկան սկսեց պարտադրվել նաև մզկիթներ և իմամների աղոթքի պրակտիկա չունեցող ալևիական համայնքներին: Բնական է, որ ալևիներն այս փոփոխությունն ընկալեցին որպես սուննիացման հերթական հարկադրանք, առավել ևս, որ ալևիական գյուղերի բարեկարգումների համար կառավարությունը պայման էր դնում մզկիթի կառուցումը և սուննիական կրոնական պրակտիկաներում ալևիների երեխաների պարտադիր մասնակցությունը[1]: Սա առիթ դարձավ, որպեսզի ալևիները դուրս գան «ընդհատակից» և հայտարարեն իրենց փաստացի գոյությունը: Թուրքական հասարակությունում բանահյուսության մակարդակի հասած «ալևի» բառը հարություն առավ և սկսեց հոլովվել տարբեր մակարդակների քննարկումներում:

Արդեն իսկ սկսված քրդական ազգային ազատագրական և/կամ ինքնության վերահաստատման գործողությունները, թուրքական բանակի ու Քրդստանի Բանվորական Կուսակցության միջև զինված բախումները, հանրային միջավայրում, լրատվամիջոցներում «քուրդ» բառի էթնիկական իմաստով գործածության հաճախացումը հարցականներ էր առաջացնում «թուրքական միասնականության» հարցերի շուրջ: Հասարակությունում սկսվում էր քննարկվել «աշխարհիկ» և «իսլամական» համատեղության երկվությունը: Թուրքիայում 60-70-ականների սոցիալիստական գաղափարների ճնշումների հետևանքով Եվրոպայում հայտնված փախստականները բախվում էին Թուրքիայի պատմության մասին այլընտրանքային շարադրանքներին, և 80-90-ական թթ. Թուրքիայում հայտնվում են ազգային պատմության շարադրանքի իսկությունը կասկածի տակ դնող վերլուծություններ, նույնիսկ՝ քննադատորեն վերանայող շարադրանքներ: 90-ական թթ., կարելի է ասել, բեկումնային եղան թուրքական հասարակության ընդհանուր ինքնության ճգնաժամի խորացման և առանձին խմբերի մասնավոր ինքնությունների ավելի ու ավելի համարձակ դարձող դրսևորումների իմաստով: Այս շրջանը որոշ հետազոտողներ նույնիսկ անվանում են «ինքնությունների թույլտվության» շրջան: Քանի որ իրականում Թուրքիայի փոքրամասնությունները տևական ժամանակ ապրում էին չհայտարարված ինքնություններով և դրանք այս կամ այն կերպ փոփոխություններ էին կրել, սկզբունքորեն այն կարելի է անվանել նաև «էթնո-կրոնական ինքնությունների կառուցման կամ վերակառուցման» շրջան:

«Ինքնությունների թույլտվության»դրսևորումները Դերսիմում

1990թ. Թուրքիայում սկսված «ինքնությունների թույլտվության» շրջանում ալևիների ինքնության զարթոնքի պոռթկումով «Ողջ երկրում, ինչպես նաև Եվրոպայում հայտնված ալևի միգրանտների շրջանում առաջացան ալևիական միավորումներ: Ալևիական մտավորականներն ու հասարակական առաջնորդները մտադրվեցին որոշակիացնել ալևիական ինքնությունը, ալևիական ավանդույթները, ալևիների պատմությունը»[2]: Եթե, ըստ Martin van Bruinessen-ի, քեմալիզմի շրջանում ալևիները վարժվել էին ալևիզմն ընկալել ավելի որպես դեմոկրատական սոցիալական գաղափարախոսություն, քան կրոնական ինքնություն, ապա կրոնական միասնականացման պաշտոնական քաղաքականությունը նրանց հարկադրեց վերսկսել բանավեճը ալևիական սոցիալ-կրոնական ինքնության շուրջ՝ առիթ տալով ալևիզմի վերազարթոնքին և ալևիների մասնավոր ինքնության խնդիրների քննարկումներին: Ալևիական միավորումները վերսկսեցին ալևիների կրոնական առանձնահատկությունը մեկնաբանող աշխատանքներ, նոր քննարկումներ սկսվեցին ալևիզմի ծագման շուրջ: Դերսիմցիների ալևիական ինքնության նոր փնտրտուքը սկզբում խրախուսվում էր նաև իշխանությունների կողմից, հավանաբար այն պատճառով, որպեսզի Դերսիմը հակադրեին և մեկուսացնեին սուննի-քրդական թափ հավաքող էթնո-ազգայնական շարժումից: Նույնիսկ «Հյուրիյեթ» թերթի 1976 թ. մի հոդվածում առաջին անգամը լինելով հայտնվեց «Ալևիստան» բառը՝ նկատի ունենալով Դերսիմը[3]: Սակայն Դերսիմի ալևիների ինքնության զարթոնքի այդ հզորությունը վախեցրեց իշխանություններին: Ալևիներն ինքնակազմակերպվում էին ոչ թե որպես թուրքական հավաքականության մաս՝ քրդական շարժումների դեմ, այլ որպես մասնավոր ինքնությամբ փոքրամասնություն՝ իր մասնավոր պահանջներով: Ակտիվացան լռության մատնված տերմիններ՝ ալևի, զազա, կըզըլբաշ: Եվրոպայում հայտնված զազախոս ալևիների և սուննիների մի մասը զազայերենով նույնիսկ հրապարակումներ սկսեց՝ քրդական ընդհանուր զանգվածի մեջ մասնավորեցնելով զազախոսների թեկուզ լուսանցքային, բայց առանձին տեղը:1980թ. վերջերին «Զազա» պարբերականը նոր տերմին մտցրեց շրջանառության մեջ՝ «Զազաիստան», որպես զազաների հայրենիք, նկատի ունենալով Դերսիմը և զազախոս սուննիներով բնակեցված Մուրադ (Արածանի) գետի վերին հոսանքները:

Ալևիական ինքնության քննարկումների այս բուռն գործընթացը Թուրքիայի ազգայնականների կողմից հակահարված ստացավ 1993թ. հուլիսի 2-ին Սվազ (Սիվաս) քաղաքի «Մադըմաք» հյուրանոցում տեղի ունեցած պայթյունովն որտեղ ալևի մտավորկանների կողմից կազմակերպվել էր մշակութային փառատոն: Զոհվեցին 37 ալևի մտավորականներ և հյուրանոցի 2 աշխատակից: «Մադըմաք» հյուրանոցում ալևիական մշակութային փառատոնի օրն իրականացված պայթեցումը, ալևի մտավորականների զոհվելն ուղեկցվեց իշխանությունների կողմից 1993-1994թթ. Դերսիմի ալևիների լեռնային բնակավայրերի բնակչության բռնի տեղահանությամբ: Դրանք այն բնակչներն էին, ովքեր կենդանի էին մնացել 1938թ. Դերսիմի բնակչության ջարդերի ժամանակ և ում նախնիների մի մասը ջարդերից հետո կարողացել էր վերադառնալ հայրենի բնակավայրերը, վերականգնել ավանդական էթնո-ցեղա-կրոնական կապերը և ալևիների կյանքի ավանդական մշակույթի շարունակականությունը: Տեղահանվածներին արգելվեց հետագայում վերադառնալ ժանդարմերիայի կողմից վերահսկվող իրենց բնակավայրերը[4], նրանց բնակարանները քանդեցին: Արդյունքում Դերսիմում նույնիսկ պարզ գոյատևելու հնարավորությունները կորցրած մարդկանց զգալի մասը հայտնվեց Թուրքիայի զանազան քաղաքներում, մի մասն ապաստան գտավ Եվրոպայում, հատկապես՝ Գերմանիայում, և Դերսիմում ալևիական վերասոսնձվող հավաքական «մենք»-ի թե մշակութային, թե «ինքնության» վերաձևավորումները կրկին մտան անորոշության դաշտ:

Ինքնության դիսկուրսն այսօրվա դերսիմցիների բանավոր քննարկումներում

Այսօրվա Դերսիմում շատ հաճախ են կարծիքները բախվում ինքնությունն արտահայտող տերմինի ընտրության շուրջ: Դերսիմում ապրող սուննի քրմանջիախոս քրդերից ու փոքրաթիվ սուննի թուրքերից զատ 2011թ. ամռանը Դերսիմում աշխատելուս ընթացքում լսածս տերմինները ներկայացնում են հետևյալ շարքը. «ալևի», «ալևի քուրդ», «կըզըլբաշ»[5], «ալևի կըզըլբաշ», «քուրդ կըզըլբաշ», «զազա ալևի», «զազա քուրդ»…Միշտ չէ, որ «զազա քուրդ»-ն, օրինակ, զազախոս սուննի է, նա կարող է նաև կրոնով ալևի լինել, բայց ինքն իրեն «քուրդ» համարել: Ինչպես միշտ չէ, որ «զազախոս ալևին» անպայման իրեն «քուրդ» չի համարում: Սակայն առավել ընդհանրական, հասկանալի և ընդունելի համարվում են «ալևի» և «կզլբաշ» տերմինները:

Դերսիմի բնակչության հավաքական և մասնավոր ինքնության/ինքնությունների անցյալը

Դերսիմի բնակչության հավաքական ինքնությունը միշտ, համենայն դեպս տեսանելի անցյալում, խնդրահարույց է եղել: Մինչև 19դ. վերջերը Դերսիմի ալևի-կզլբաշների մասնավոր, «սեփական» հավաքական ինքնության հստակ դրսևորումներ կարծեք թե հայտնի չեն: «Քուրդ» տերմինն առավել ընդհանրականն էր և 1878թ. Դերսիմ կատարած իր այցելությունից հետո հայ հոգևորական Գարեգին Սրվանձտյանցը գրում է. «Այս քրդաց լեզուն Զազայի է և կրոնքն՝ Գզլբաշի»[6]: Ակնհայտ է, որ Գ.Սրվանձտյանցը տարբերակում է էթնիկությունը՝ «քուրդ», լեզուն՝ «զազայի», կրոնը՝ «Գզլբաշի»:

«Քուրդ ալևիների էթնիկ ինքնության շուրջ բանավեճերը» աշխատանքում Martin van Bruinessen-ը գրում է, որ նախահանրապետական Թուրքիայի շրջանում ինքն այս ցեղախմբերի մասին քուրդ և կըզըլբաշ տերմիններիզ զատ այլ տերմին չի գտել (I have found no references prior to the republican period that call these tribes anything other than Kurds or Kızılbaş)[7]: Իրականում հայ հեղինակները Դերսիմի բնակչության մասին խոսելիս հաճախ փորձել են տարբերակել «Դերսիմի քրդերին» և «կըզըլբաշ» տերմինի կողքին հաճախ են օգտագործել «ալևի» և նույնիսկ «զազա» տերմինները: Դերսիմում ապրած և այն շատ լավ ճանաչող Անդրանիկ անունով հեղինակը, ամենից ավելի հաճախ օգտագործվելով «քուրդ» [8] և «դերսիմցի»[9] տերմինները, մի դեպքում «քուրդ» է անվանել բոլոր դերսիմցիներին (հայերից և թուրքերից զատ), մեկ այլ դեպքում՝ «քուրդ» են միայն սուննի մահմեդական քրմանջախոսները, երրորդ և ամենից ավելի հաճախ դեպքերում՝ «քուրդ» են սուննի մահմեդական քրդերից տարբերվող «ղըզըլբաշ»-ները, որոնց նա անվանում է նաև «ոչ մահմեդական քրդեր» կամ «ղըզըլբաշ քրդեր»[10]: Իսկ, օրինակ, Դերսիմում ծնված, մինչև 1914թ. ուսուցիչ աշխատած ու ողջ Դերսիմում նյութեր հավաքած Գևորգ Հալաջյանը նույն բնակչության մասին խոսելիս կրկին գլխավորապես օգտագործելով «քուրդ» բառը, «ղըզըլբաշ» տերմինի փոխարեն սկսում է օգտագործել «ալևի», «ալևի քրդեր» բառերը[11]:

Նույն տարընթերցումները կան նաև լեզվի վերաբերյալ: Օրինակ, Գ.Հալաջյանը հիշում է իր զրույցը Թոռիտ գյուղացի քուրդ Մունզուր աղայի հետ. «իմ հորեղբոր տղաները… խոսում են ալևիերեն»[12]: «Ալևիերեն» բառն այստեղ պարզապես վկայությունն է զազայերեն լեզվի մասին, բայց քանի որ զազաերեն խոսում էին նաև սուննի մահմեդականներ՝ «քրդեր», ալևիերեն ասելով կարևորությունը տրվում է «ալևիական» հավաքականությանը, «ալևիական» «մենքին»:

Որպես քրդերից անջատ ինքնությամբ խմբի դերսիմցիներին «դուժիկ»[13] անվանելով մասնավորեցնում է հայ նշանավոր պատմաբան Ն.Ադոնցը առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին,-«Դերսիմի քրդերի, այսպես կոչված դուժիկների ծագումը նույնպես խիստ վիճելի է»[14], օգտագործելով նաև «զազա» տերմինը. «Ինչո՞ւ է Հայաստանում քուրդ բնակչության ամենահին շերտը անվանվում «Զազա»։ Հարցը տերմինների մեջ չէ, որոնք կարող են հեշտությամբ բացատրվել, այլ նրանց ինքնապարփակվածության»[15]։

Այսպիսով ակնհայտ է, որ նախահանրապետական Թուրքիայի ժամանակներում «քուրդ» և «կզլբաշ» տերմինների կողքին քիչ, բայց օգտագործվել են նաև «ալևի» և «զազա» տերմինները:

Դերսիմի ներսում ապրողները սովորաբար հավաքական տերմիններ չեն օգտագործել: Նրանք միմյանց հայտնի էին իրենց աշիրեթային (տոհմա-ցեղային) անուններով (Անդրանիկը թվարկում է դրանցից ավելի կարևորների անունները՝ Իզօլցիք, Պալանաղցիք, Խռանցիք, Հայտարանցիք, Ճիպանցիք կամ Ճիպրանցիք, Ալանցիք, Տուժիկցիք, Խութեցիք, Ապասանցիք, Հալւորեկցիք կամ Հալվորուցիք, Շեյխ-Հասանցիք, Մամըգցիք, Միրագեանք կամ Միրագցիք, Կուրեշանցիք, Խարաչօլցիք, Եուսուֆանցիք, Խուզուչանցիք)[16]: Գ.Հալաջյանն այս շարքից մասնավորեցնում է ալևիկան աշիրեթները. «Խութաց ձորից մինչև Տուժիկ պապայի փեշերը ապրում էին ավելի քան 120 հազար բնիկներ՝ Հայտարանցի, Խռանցի, Ճիպրանցի, Ալանցի, Միրագցի, Ապասանցի և այլ աշիրեթների անվան տակ, բոլորն էլ ալևիներ»[17]:

Hans-Lukas Kieser-ը Դերսիմի ալևիների մասնավոր ինքնության ձևավորման հիմքերը տեսնում է կզլբաշների նկատմամբ պատմականորեն, դեռևս 17դ.-ից եկող Օսմանյան կայսրության պաշտոնական բացասական վերաբերմունքի և դրանից արտածված՝ ալևի-կզլբաշների նկատմամբ հասարակական բացասական կարծիքի մեջ, ինչը նրանց հարկադրում էր մեկուսանալ և ինքնապաշտպանվել: Այլ կերպ ասած ըստ Hans-Lukas Kieser-ի, Դերսիմի ալևի-կզլբաշների ինքնության ձևավորման հիմքում ընկած էր այդ հավաքականության դեմ Թուրքիայի պաշտոնական քաղաքական մերժողականությունը և ճնշումը[18]: Նա հավանական է համարում, որ այդ փոքրամասնության ինքնության մասնավորեցման խնդրում էական դեր է խաղացել սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ի իշխանության տարիներին քրդական համիդիե ջոկատների ստեղծումը: 1880-ական թթ. սուննի քրդերի բազմաթիվ ցեղախմբերին հեծյալ արտոնյալ զինված խմբերի ստեղծման իրավունք տալով, սուլթան Աբդուլ Համիդը թույլ չտվեց դրանց միանալ Դերսիմի «քուրդ» անվանվող ալևի-կըզըլբաշներին: Պատճառաբանությունը անջատողական էր՝ Mekteb-i Ashiret-ում կարող էին սովորել և զինված ռազմականացված խմբերի մեջ ընդգրկվել միայն սուննի մահմեդականները[19]: Այս մերժումը կզլբաշներն ընկալեցին որպես իրենց նկատմամբ քաղաքական մերժողականություն, ինչը խորացրեց ալևիա-քրդական օտարումը:

Իսկապես, մինչև 19դ. վերջերը Դերսիմի ալևի-կզլբաշներն առանձնապես մասնավոր ինքնահաստատման խնդիր չունեին: Դերսիմի ալևիներն ու սուննիներն ապրում էին փաստացի անկախ պայմաններում և համատեղ բարձր սոցիալական դիրք ունեին Դերսիմի տարածքում ապրող տեղաբնիկ հայության նկատմամբ, ովքեր նրանց զիջում էին նաև քանակապես: Դերսիմի տարածքում հասարակական հարաբերությունների կառուցվածքը ազգակցական-աշիրեթային էր, և չնայած աշիրեթներն իրենք ձևավորված էին կրոնական սկզբունքով՝ սուննիներ, ալևիներ, քրիստոնյա հայեր, սակայն հարաբերությունները կառուցված էին ոչ թե հավաքական խմբերի ինքնության սկզբունքով, այլ՝ միջաշիրեթային էին՝ ուժի չափանիշով: Մինչև 19դ. վերջերը Դերսիմի տարածքում իշխանության բուրգ չկար, դատարան ու ոստիկանություն չկար, բանակ չկար, վեճերը լուծվում էին աշիրեթապետերի միջամտությամբ և սովորութային իրավունքի նորմերով: Բոլորը զինված էին և աշիրեթներից յուրաքանչյուրն ու անհատ մարդիկ իրենց իրավունքները պաշտպանում էին իրենց զենքով ու իրենց ուժով: Կայունացած այս հարաբերությունները էթնո-լեզվա-կրոնական ինքնությունների բախում չէր առաջացնում, հետևաբար էթնո-լեզվա-կրոնական խմբային ինքնության հաստատումների առիթ չկար: Ոչ ալևիզմը, ոչ սուննիզմը Դերսիմի ներսում առավելություն չէր: Այն առավելություն դարձավ սուննիներին ռազմական ջոկատների ձևով տրված արտոնությունից հետո: Քանի որ համիդիե քրդական ջոկատների գլխավոր խնդիրը արևելյան տարածքներում հայկական ճնշումներն ու ջարդերն էին, հավանական է թվում, որ թուրքական սուլթանական իշխանության այս վերաբերմունքը պայմանավորված էր Դերսիմի ալևիների մեջ ուծացված հայկական նշանակալի ծավալով:

[1] David Zeidan, December 1995, THE ALEVI OF ANATOLIA, http://www.angelfire.com/az/rescon/ALEVI.html

[2] Kurds, Turks and the Alevi revival in Turkey by Prof. Martin van Bruinessen, http://www.uga.edu/islam/alevivanb.html (Originally at http://www.let.ruu.nl/oriental_studies/mvbalevi.html)

[3] TARİH DEFTERİ, 15.11.2009, Ayşe Hür, Dersim, Alevistan, Zazaistan, http://www.taraf.com.tr/ayse-hur/makale-dersim-alevistan-zazaistan.htm

[4] Արգելված է մինչև այսօր և վերահսկվում է ժանդարմերիայի կողմից-Հ.Խ., ինչի հետևանքով ինձ շատ դժվար էր այցելել դատարված գյուղերը:

[5] Որոշ հետազոտողներ թուրքական/թուրքմենական ալևիներին (Bektashi [Bekta§i] и Taktaji [Tahtaci]) առանձնացնում են Դերսիմի կզլբաշներից և երկուսին էլ՝ քրդերից: Մասնավորապես Paul White –ն գտնում է, որ Դերսիմի կզլբաշները «քուրդ» տերմինին համաձայվել են միայն բացառիկ քաղաքական իրավիճակներում, երբ անհրաժեշտ էր իրենց հակաթուրքական պայքարին մասնակից դարձնել Անատոլիայի քրդերին կամ «ալևիներին» ու «կզլբաշներին» չիմացող արտաքին աշխարհին հետքրքրել իրենց պայքարի խնդիրներով (Paul White, Ethnic Differentiation among the Kurds: Kurmancо, Kizilbash and Zaza, http://members.tripod.com/~zaza_kirmanc/research/paul.htm)

[6] Գարեգին Սրվանձտյանց, Երկեր, հատոր 2, երևան, 1982թ., էջ 396:

[7] Martin van Bruinessen, "Aslını inkar eden haramzadedir!"The debate on the ethnic identity
of the Kurdish Alevis, http://www.let.uu.nl/~martin.vanbruinessen/personal/publications/Alevikurds.htm

[8] Անդրանիկ, Ճանապարհորդություն դէպի Տէրսիմ, Թիֆլիս, 1900, էջ 22, 23 32, 90, 98, 100, 134, 137, 138140, 141, 142, 143, 144, 145, 148, 149, 199, 200, 213…:

[9] Անդրանիկ, էջ 15, 100, 102, 103, 105, 106, 120, 122, 128, 139, 140, 152, 153, 155, 160, 161…

[10] Անդրանիկ, էջ 157-158:

[11] Գ.Հալաջյան, Դերսիմի հայերի ազգագրությունը, «Հայ ազգագրություն և բանահյուսություն», հատոր 5, Երևան, 1975, էջ 69, 76-77, 96, 254, 256, 263:

[12] Հալաջյան, էջ 256:

[13] Դուժիկ, Տուժիկ-Դերսիմում հայտնի լեռ, որի անունով 19դ. որոշ հեղինակներ մասնավորեցնում էին Դերսիմի բնակչությանը:

[14] Նիկողայոս Ադոնց, Հայկական հարցը, 1996թ. հրատարակություն, Երևան, էջ 112:

[15] Նիկողայոս Ադոնց, Հայկական հարցը, էջ 108:

[16] Անդրանիկ, էջ 151:

^{^[17]}Գ. Հալաջյան, էջ 263:

[18] Some Remarks on Alevi Responses to the Missionaries in Eastern Anatolia (19th-20th

cc.), Hans-Lukas Kieser, Basel, Switzerland, http://www.hist.net/kieser/pu/responses.html

[19] Sunar, Mehmet Mert, "Do¤u Anadolu ve Kuzey Irakt'ta Osmanli Devleti ve A?iretler: II. Abdèlhamid'den II. Me?rutiyet'e", in: Kebikeç, no. 10, Ankara, 2000, p. 123.