Հայկական ինքնությունը սփյուռքում. արդիականության և հայապահպանման միջեւ

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Երեքշաբթի, Հունիսի 10, 2014, ժ. 14:55-ին

Հայկական եւ թուրքական ինքնությունն այսօր Հայացք Հայկական Սփյուռքից Հայկական ինքնությունը սփյուռքում. արդիականության և հայապահպանման միջեւ Լորանս Ռիտտերը

Լորանս Ռիտտերը Սոցիոլոգիայի դոկտոր

Ֆրանսիացի սոցիոլոգ Լորանս Ռիտտերը, որի դոկտորական թեզի թեման է  «Սփյուռք/Հայաստան հայկական ինքնության վերաձեւավորումները, զոհից՝ սուբյեկտ»,  բացատրում է հայկական սփյուռքի 1915թ ցեղասպանությունից հետո ձեւավորված առանձնահատկությունները: Ըստ նրա, դա միաձույլ մի կառույց չէ և տարբեր գաղթավայրերում տարբեր դիմագծերով է դրսեւորվում: Այնպես որ խոսքը ոչ թե մեկ, այլ բազմաթիվ սփյուռքների մասին է:  Հայաստանի անկախացումը և էլեկտրոնային մամուլի միջոցով հնարավոր դարձած տեղեկատվական հոսքը արմատապես կերպարանափոխեց ավանդական սփյուռքի գործունեության ձեւը: Լորանս Ռիտտերը վերլուծում է տարբեր մարտահրավերները, որոնց պետք է դիմակայի սփյուռքը՝ արդիականացման ուղու վրա:

Հայերի ընդհանուր քանակը ամբողջ աշխարհում կազմում է 10-12 միլիոն, որից երեւի 3 միլիոնն է ապրում է Հայաստանի հանրապետությունում՝ ըստ պաշտոնական վիճակագրության, որը սակայն հավանաբար հաշվի չի առնում 1991թ անկախացումից ի վեր չդադարող միգրացիոն հոսքերը: Քաղաքական ու տնտեսական բնույթ կրող այս արտագաղթի մեծ չափերը նկատի առնելով՝ կարող ենք խոսել սփյուռքի մեջ մի այլ սփյուռքի մասին: Ինչպես Միացյալ նահանգներում, այնպես էլ Եւրոպայում նոր սփյուռքը կազմավորվում է ցեղասպանությունից առաջացած սփյուռքին զուգընթաց, առանց անպայման հայտնվելու սակայն համայնքային նույն կառույցներում, որոնք հայկական ներկայության հարյուրամյա կնիքն են կրում արդեն: Հայաստանցի հայերը Ռուսաստանում (որին ավելի մոտիկից են ծանոթ) հիմնականում բնակություն են հաստատում Կրասնոդարի և Արմավիրի շրջակայքում, բայց առավելապես Մոսկվայում, որտեղ նրանք մեկնում են առաջին հերթին աշխատանքի և կյանքի ավելի լավ պայմաններ փնտրելու:

Հայերի այս նոր հոսքը կարելի է համեմատել 1915-ից հետո ձեւավորված սփյուռքի հետ, որը նույնպես ունեցել էր ներքին միգրացիայի ալիքներ՝ հատկապես 1980 և 1990 թթ միջեւ ընկած ժամանակաշրջանում: Լիբանանը Մերձավոր-Արեւելքի այն երկրներից էր, որտեղ ամենամեծ թվով հայեր ապաստան գտան ցեղասպանությունից հետո: Նրանց թիվն հասնում էր 250 հազարի: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը պատճառ դարձավ, որ մեծ թվով ընտանիքներ լքեն այդ երկիրը դեպի Ֆրանսիա ու ԱՄՆ, առաջացնելով մի տեսակ «մշակույթների բախում» լավ ինտեգրված արեւմտյան սփյուռքների, հատկապես Ֆրանսիայի, ու լիբանանահայ համայնքի միջեւ, որն անմիջական ժառանգորդն էր լիբանանյան դավանանքային մի համակարգի, որն էլ իր հերթին գալիս էր Օսմանյան կայսրությունից: Իրանում իսլամական հեղափոխությունը նույնպես բազմաթիվ հայերի ստիպեց ժամանակավորապես կամ մշտապես աքսորի ճանապարհը բռնել՝ այնտեղ եւս նախընտրելի վայրը Միացյալ նահանգներն էր: Հայաստանից դուրս՝ ներկայումս հայերի թիվը Ռուսաստանում շուրջ մեկ միլիոն է, նույնքան էլ Միացյալ Նահանգներում:  Եւրոպայում այդ թիվը առնվազն 600 հազարի է հասնում, որտեղ ամենամեծ հայկական համայնքը Ֆրանսիայում է գտնվում: Ոչ պաշտոնական այս թվերի մաս են կազմում վերջին տարիներին Հայաստանից արտագաղթածները, այնպես ինչպես ցեղասպանությունից առաջացած սփյուռքը[1]:Եւ վերջապես, Սիրայում վերջին երկու տարիների արյունալի հակամարտության ընթացքում, հիմնականում Հալեպում և նրա շրջակայքում խմբավորված հայկական մեծ համայնքը հայտնվել է այն հարյուր հազարավոր փախստականների թվում, որոնք փախուստի են դիմել բախումներից խուսափելու համար: Հակամարտության սկզբից ի վեր ավելի քան տասը հազար սիրիահայեր ապաստան են գտել Հայաստանում:

Այս միգրացիոն հոսքերը մեզ թույլ են տալիս պնդելու, որ գործ ունենք ոչ թե մեկ, այլ բազմաթիվ սփյուռքների հետ: Հայերենի բառապաշարում եւս այդ տարբերությունը ակներեւ է: Խոսքն այն մասին է, որ Լիբանանում ծնված հայը լիբանանահայ է կոչվում, Ֆրանսիայի հայը՝ ֆրանսահայ, իսկ Հայաստանի հանրապետության քաղաքացին՝ հայաստանցի: Ցեղասպանությունից հետո աշխարհով մեկ կառուցված քաղաքներն ու թաղամասերը՝ «փոքր Հայաստանները» այսօր շարունակում են իրենց գոյությունը պահպանել որպես հիշողության վայրեր, բայց նաեւ բնակավայրեր: Այսպես, Բեյրութի Բուրջ Համուդ թաղամասը, որը կառուցվել է ցեղասպանության վերապրածների կողմից քաղաքի անապահով մի մասում՝ շարունակում է կրել ժամանակի դրոշմը: Նոյնն է Մարսելի հայկական կոչված թաղամասերում՝ Բոմոնում, 1930թթ հասարակ մի խոպան հանդիսացող այդ վայրը աստիճանաբար վերածվեց քաղաքի՝ հայ փախստական ընտանիքների կողմից, որոնք մինչեւ այդ բնակվում էին քաղաքի կենտրոնի ճամբարներում կամ անապահով բնակարաններում: Նույն բանը կարելի է տեսնել Փարիզում, Լիոնում կամ Վալանսում: Լոս Անջելեսում՝ Հայաստանից նոր եկած հայերը գրավեցին Գլենդեյլը և Հյուսիսային Հոլիվուդը, իսկ Բոստոնում, որտեղ հայերն արդեն ցեղասպանությունից առաջ ազգային լուրջ կառույցներ ունեին, հայկական թաղամաս է համարվում Ուոթերթաունը: Քվեբեկում սակայն, որտեղ քաղաքային իշխանությունները փորձում են սահմանափակել նոր միգրանտների կուտակումները, հայերը ցրված են ամբողջ Մոնրեալ քաղաքով մեկ: Համայնքի երկու կենտրոնների առկայությունը չի նշանակում, որ հայերը հիմնականում ապրում են այդ երկու թաղամասերի շուրջ: Այս ամենով հանդերձ, հայ համայնքներն ամբողջ աշխարհում այնպես դրոշմեցին իրենց ապրած վայրերը, որ աքսորը տեւական դարձավ: Ցեղասպանությամբ իրականացված էթնիկ զտումները անհնար դարձրեցին վերադարձը դեպի այն հողերը, որոնք այսօր Թուրքիայի տարածքում են գտնվում: Հայրենաբաղձության մի ժամանակաշրջանից հետո, հայ համայնքները նոր արմատներ գցեցին այն վայրերում, որոնք այլեւս ոչ թե հյուրընկալ երկրներ էին, այլ դարձան նրանց  քաղաքացիները:

Հայաստանն ու Սփյուռքը՝ դժվար երկխոսություն

Սփյուռքն ամենեւին միաձույլ մի կառույց չէ: Այն նշանավորվում է իր սեփական պատմությամբ, զարգացման իր ուրույն ձեւերով, որոնք տարբերվում են ըստ գաղթավայրերի:  Հայաստանի անկախացումից ի վեր Սփյուռքը այլեւս չի ապրում իր նախկին քաղաքական կյանքով, իր կուսակցություններով՝ դաշնակներով ու ռամկավարներով՝ նրանց հարակից կառույցներով, իր եկեղեցիներով ու դպրոցներով, որտեղ նրանք փորձում են պահպանել արեւմտահայերենը[2]: Սփյուռքը մտահոգ է նաեւ Հայաստանով: Խորհրդային այս փոքր հանրապետության նկատմամբ ուշադրությունն իրականում սկսվել էր մինչեւ անկախությունը: 1988թ Գյումրիի երկրաշարժը, ինչպես նաեւ միեւնույն ժամանակ  գերազանցապես հայերով բնակեցված Ղարաբաղի  շուրջ ադրբեջանցիների հետ սկսված զինված ընդհարումները, որոնք հետզհետե ռազմական առճակատման էին վերածվում՝ ամբողջ աշխարհում ոտքի հանեցին հայկական համայնքները: 1988-ին Բաքվում, Սումգայիթում, Կիրովաբադում պոգրոմների ենթարկված հայերը փախան Հայաստան, այնտեղից էլ,  լեզվի ոչ բավարար իմացության եւ փախստականների կենսապայմանների անբավարարության պատճառով՝ հիմնականում դեպի Ռուսաստան: 1991-ին, երբ անկախությունը հռչակվեց,  Ղարաբաղի համար մղվող պայքարն սկսեց վերածվել ընդհանուր պատերազմի: Ստեղծվեց պրոֆեսիոնալ բանակ, իսկ արդեն 1992-ին՝ հինավուրց Շուշիի գրավումով հայերի հաղթանակը է՛լ ավելի  ամրապնդվեց: 1994-ի զինադադարով սակայն, ռազմական գործողությունները միայն տեսականորեն դադարեցին. առ այսօր, ղարաբաղյան ռազմաճակատի ողջ երկայնքով կամ Հայաստանի ու Ադրբեջանի անմիջական շփման գծում հաճախակի ընդհարումներ են լինում՝ պատճառելով զոհեր և վիրավորներ: Իսկ հակամարտության ավարտին, հայերը ոչ միայն հետ վերցրեցին Ղարաբաղը, այլեւ նրա հարակից շրջանները, արեւմուտքում կապվելով Հայաստանի հետ, իսկ արեւելքում՝ ադրբեջանական դիրքերի դիմաց մի տեսակ «անվտանգության գոտի» ստեղծելով:

Երկրաշարժից հետո մոբիլիզացված հասարակական կազմակերպությունները համախմբվեցին: ՀԲԸՄ-ի, Գյուլբենկյան հիմնադրամի, Լինսի հիմնադրամի և այլ խոշոր կառույցների կողքին առաջացավ Հայաստան համահայկական հիմնադրամը, որը տարիների ընթացքում դարձավ օգնության գլխավոր համակարգողը, որը կոչված է բոլորի ջանքերն ուղղել Հայաստանի զարգացմանը: Ճանապարհների, հիվանդանոցների, դպրոցների եւ մանկատների վերանորոգման կամ կառուցման նման բազմաթիվ ծրագրեր իրականացրեց սփյուռքը, այդ թվում՝ Երեւանը Լեռնային Ղարաբաղի մայրաքաղաք Ստեփանակերտին  կապող խիստ խորհրդանշական  ճանապարհը (սկսել է կառուցվել 1996 թ), որտեղ տեղադրված ցուցանակները նշում են, որ ճանապարհի այսինչ հատվածը ֆինանսավորվել է այսինչ հովանավորի կամ համայնքի կողմից:

Լուրջ էվոլյուցիա տեղի ունեցավ նաեւ Սփյուռքի ներսում՝ 1970-ականներից սկսած: Այդ տասնամյակում Լիբանանի հայերը, իսկ շուտով նաեւ ողջ սփյուռքը, սկսեցին  պահանջել ցեղասպանության ճանաչումը հանուն իրենց նախնիների: Արթնանում էր ցեղասպանությունից վերապրածների երրորդ սերունդը, և դա պատահական չէր. սփյուռքի տարբեր գաղթավայրերում ապրող հայերը, լավ ինտեգրված լինելով և միաժամանակ  բախվելով իրենց հարազատների ջարդերն ու աքսորը բնութագրող հիշողություններին, այդ երրորդ սերնուդը սեփականացրեց իր նախնիների հիշողությունը և այն քաղաքական պահանջի զենք դարձրեց: Միջազգային միջավայրն էլ  էր բարեպատեհ.  փաստորեն պարտիզանական պայքարի  ժամանակն էր՝  Լիբանանում սկսվել էր հակամարտությունը, մոլեգնում էր իսրայելա-պաղեստինյան հակամարտությունը, մահվան ճամբարներից փրկված հրեաների հետնորդները նույնպես կատարում էին հիշողությունը վառ պահելու նույն աշխատանքը, միաժամանակ նույնը պահանջելով համապատասխան երկրներից. Այդպես է, որ Ֆրանսիայում հանրության հիշողությանը վերադարձվեց Վիշիի կառավարության ժամանակաշրջանը: Այդ սերնդի հայերը նույնպես սնվեցին իրենց շրջապատող այդ քննարկումներից, իսկ ոմանք նույնիսկ ահաբեկչական ակտերի դիմեցին հայկական հարցը լսելի դարձնելու համար: 1984թ Ֆրանսիայի նախագահ Ֆրանսուա Միտերանը, այցելելով խոշոր հայկական համայնք ունեցող Ֆրանսիայի Վիեն քաղաքը, առաջին անգամ արտաբերեց ցեղասպանություն եզրույթը: Բազմացան ցեղասպանությանը նվիրված ակադեմիական ուսումնասիրությունները, թափ  առավ խորհրդարանների կողմից  ցեղասպանության ճանաչման համար մղվող քաղաքական պայքարը, իսկ 2001-ին նման օրենք ընդունվեց Ֆրանսիայում:

1990-ականներին Ֆրանսիայում ստեղծվեց Ապրիլ 24-ի կոմիտե, որը հետագայում վերածվեց Ֆրանսիայի հայկական կազմակերպությունների համակարգող խորհուրդ (CCAF): Ինչպես վերը նշվեց, հայ համայնքների ուշադրության կենտրոնում էր անկախ Հայաստանը, նրա անվտանգության հարցը՝ կապված Թուրքիայի ու Ադրբեջանի հետ: Չնայած տնտեսական անբարենպաստ պայմաններին, կառավարության զբոսաշրջության ոլորտում վարած քաղաքականության շնորհիվ մեծ թվով սփյուռքահայեր սկսեցին այցելել Հայաստան: Քչերը սակայն որոշեցին հաստատվել կամ ներդրումներ անել այնտեղ: Միմյանց հետ բավականին շփվելով հանդերձ հայաստանցի ու Սփյուռքի հայերի երկխոսությունը այդպես էլ չկայացավ: Սփյուռքը, օրինակ, ինստիտուցիոնալ մակարդակով շարունակում է չխառնվել ներքին քաղաքականությանը՝ այն իմաստով, որ նրա գլխավոր կառույցները, այդ թվում հումանիտար կազմակերպությունները, որեւէ դիրքորոշում չեն ցուցաբերում որոշ խռովությունների ժամանակ, ինչպես, օրինակ, 2008թ մարտին: Այս իրավիճակը սակայն սկսում է փոխվել էլեկտրոնային լրատվամիջոցների շնորհիվ. Հայաստանն սփյուռքին հասանելի է դառնում կայքերի, բլոգների, սոցիալական ցանցերի միջոցով... Չնայած այն բանին, որ սփյուռքում այնքան էլ չեն տիրապետում հայերենին (մանավանդ արեւելահայերենին), անկախ օգտագործվող լեզվից՝ այնուամենայնիվ տեղեկատվությունը հասնում է: Հետզհետե ավելի անհնար է դառնում, որ Բուենոս Այրեսում անտեղյակ լինեն, թե ինչ է տեղի ունենում Երեւանում, Մոսկվայում և կամ Լոս Անջելեսում: Հայկական սփյուռքներն այժմ միմյանց հետ ցանցով կապված են, իսկ Հայաստանի հետ կապը նշանակալիորեն փոխվել է: Հավելենք նաեւ, որ դրանում մեծ է ավանդական սփյուռքում  հայտնված հայաստանցիների դերը:

Սփյուռքյան ապագայի մարտահրավերները

Թեեւ շատ սփյուռքահայեր շարունակում են ասել, որ ի վերջո  Հայաստանում իրենց լավ չեն զգում խորհրդային անցյալից ժառանգված մտածելակերպի, գոյություն ունեցող կոռուպցիայի (այս եզրույթի ամեն առիթով օգտագործումը թույլ չի տալիս անդրադառնալ հայ հասարակության առջեւ ծառացած ավելի բարդ խնդիրներին) պատճառով, և թեեւ, ի վերջո, նրանց ճնշող մեծամասնության արմատները Թուրքիայից են գալիս, այնուամենայնիվ մի նոր շարժում է թափ առնում Հայաստանի եւ սփյուռքի միջեւ: Ի տարբերություն տարածված այն համոզմունքի, Հայաստանի հայերը ցեղասպանության ժառանգորդներն են նույնքանով, ինչքանով սփյուռքահայերն են. յուրաքանչյուր երրորդ ընտանիք առնվազն մեկ պապ կամ տատ ունի, որը Վանից, Մուշից կամ Կարսից է, չհաշված ներկայիս Հայասատանի հարավում գտնվող Թալինի շրջանի գյուղերը, որտեղ ավելի քան 25 հազար սասունցիներ են ապրում ու դեռ շարունակում են խոսել այդ մեծ լեռնաշխարհի բարբառով: Ամեն տարի ապրիլի 23-ի երեկոյան մեծ թվով երիտասարտներ Երեւանում կազմակերպում են ջահերով երթ դեպի Ցեղասպանության հուշահամալիր ու պահանջում 1915թ ցեղասպանության ճանաչումը, այնպես ինչպես նույն պահին անում են նրանց սփյուռքի հասակակիցները: Ապրիլի 24-ին տեղի է ունենում ավանդական երթը. ավելի քան մեկ միլիոն մարդ բարձրանում է դեպի այդ նույն հուշահամալիրը և ծաղիկներ դնում անմար կրակի շուրջը՝ ի հիշատակ զոհվածների: Այս հարցում Հայաստանի ու սփյուռքի հայերը միասնական են: Քեսաբ քաղաքի, ինչպես նաեւ Սիրիայի մնացյալ հայերի դժբախտ ճակատագիրը ոտքի հանեց ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ սփյուռքի հայերին: Հայաստանի և սփյուռքի միջեւ միասնականության անհրաժեշտությունն ընդգծելու կարիք չկա, դա ինքնստինքյան իրականանում է՝ ավելի շատ քաղաքացիական հասարակության նախաձեռնությամբ, քան քաղաքական կարգախոսներով: Հայոց ճակատագիր հասկացությունն այլեւս ոչ թե պետք է սփռվածության հետ կապել, ինչպես սփյուռք բառն է այդ արտահայտում, այլ պետք է այն ընկալել որպես պատմության կողմից երկատված ազգի մի նոր կենսաձեւ:

Սփյուռքին առնվազն երեք լուրջ մարտահրավեր է սպասում:  Չնայած հայերենի աստիճանական կորստի, հատկապես նորագույն տեխնոլոգիաների շնորհիվ այսօր ամբողջ աշխարհում հայերը միմյանց հետ շփվելու բոլոր հնարավորություններն ունեն:  Ինչպես արդեն նշեցինք վերեւում, համացանցը չի սահմանափակվում միայն վիրտուալ աշխարհ ստեղծելով, այլ հնարավոր է դարձնում նաեւ մշակութային ու տեղեկատվական կապերի հաստատումը՝ արտացոլելով հայկական կյանքի վառ պատկերը: 

Մյուս կողմից, սփյուռքի հայերը պետք է նաեւ որոշեն, թե ինչպիսի հարաբերությունների մեջ են ուզում լինել Հայաստանի հետ: Բացառությունները մի կողմ դրած, նրանք հակված չեն ներդրումներ անելու տնտեսության մեջ, ինչը հիմնականում պայմանավորված է օլիգարխիայի առկայությամբ, որն արգելափակում է ազատ ձեռնարկատիրությունը Հայաստանում: Անվստահությանը նպաստում է նաեւ ղարաբաղյան հակամարտության ստեղծած անապահովության մթնոլորտը: Փոքր թիվ են կազմում այն սփյուռքահայերը, որոնք դիմում են կատարել տասը տարվա կացության վկայական կամ երկքաղաքցիություն ստանալու համար: Նմանապես, «դասական» սփյուռքը քիչ է խառնվում է հայաստանյան քաղաքական կյանքին, նախընտրելով շարունակել կենտրոնանալ բարեսիրական աջակցության վրա: Հասկանալի պատճառներով, միայն Հայաստանից արտագաղթածներն են, ըստ էության, ակտիվություն ցուցաբերում երկրի քաղաքականության հարցում:

Եւ վերջապես, ոչ պակաս կարեւոր երրորդ մարտահրավերը: Սփյուռքի հայությունն այսօր բավականին փոխել է իր ինքնության ընկալումը: Այժմ արդեն հնարավոր է շփվել որոշ թուրքերի հետ, այցելել Թուրքիա՝ պապերի երկիր, թեկուզեւ երբ տեսնում ես, թե ցեղասպանությանը հաջորդել է հսկայական մշակութային ցեղասպանությունը, որը փոշիացրել է հայկական ներկայության հետքերը Անատոլիայի շատ շրջաններում: Հայերը պետք է նաեւ նոր կեցվածք ընդունեն ցեղասպանության և Թուրքիայի՝ պետության ժխտողական հռետորության նկատմամբ: Շատերն են արդեն ընդունել այդ մարտահրավերը, չհաշված, որ թուրքահայ համայնքը Հրանտ Դինքի միջոցով ապրեց պարադիգմայի լուրջ փոփոխությունը: Նույնիսկ եթե դա  տեղի ունեցավ Հրանտ Դինքի կյանքի գնով, այսօր Թուրքիայում հայերի ձայնը լսելի է դառնում, ու դա իրականանում է նաեւ թուրք հասարակության մի փոքր հատվածի, նվիրյալ թուրք քաղաքացիների,  մարդու իրավունքների ակտիվիստների միջոցով: Հետզհետե լսելի դարձող պոլսահայերի ձայնի կողքին, իրենց ձայնն են բարձրացնում նաեւ «իսլամացած» հայերը (մակդիր, որն այնքան էլ ճիշտ չի բնորոշում նախկին հայկական գավառների այս մարդկանց). նրանք այսօր համարձակվում են ներկայանալ որպես հայ, ինչն էլ իր հերթին առաջացնում է  կրկնակի խնդիր թե՛ Թուրքիայի և թե՛ հայերի համար, ինչպես Թուրքիայում, այնպես էլ այլուր:

Միանգամ ընդմիշտ արդիականության ուղին բռնելու համար, հայկական սփյուռքները պետք է, հետեւաբար, ընդունեն, որ իրենք ոչ թե միայն ցեղասպանության ողբերգության ժառանգներն են, այլ նաեւ պետք է կարողանան դրա առաջացրած տրավման վերածել ուժի: Այժմ գոյություն ունեն բազմաթիվ ինքնություններ: Լեզուն ու կրոնը միակ վեկտորները չեն, իսկ ձուլման միջոցով անհետացումը չի սպառնում հայերին. այդ մասին է վկայում համայնքներում տիրող աշխուժությունը, մշակութային ակտիվությունը, շատերի սոցիալական հաջողությունը:  Հայերը պետք է նաեւ հասկանան, որ ինքնությունը իրականում մշտապես փոփոխական է, այլ ոչ թե կանխորոշված հատկանիշներով քարացած մի մարմին, որը փոխանցվում է սերնդե սերունդ: Նույն կերպ, նրանք այժմ պետք է գիտակցեն, թե իրենց ժառանգության բազմազանությամբ է, որ կարող են իսկապես դրսեւորել ժամանակակից հայկական՝ ավելի բաց ինքնություն, որը փոխանցում է ոչ միայն «կանխորոշված» հայկականություն, բայց ավելի սուբյեկտիվ՝ հետեւաբար ավելի դրական հայկական ինքնություն: