Հայ ժաղովրդի ուժն իր ապակենտրոնացման մեջ է

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Չորեքշաբթի, Մարտի 18, 2015, ժ. 06:55-ին

Հայկական եւ թուրքական ինքնությունն այսօր Հայացք Հայկական Սփյուռքից Հայ ժաղովրդի ուժն իր ապակենտրոնացման մեջ է Ռազմիկ Փանոսյան

Ռազմիկ Փանոսյան Կանադացի քաղաքագետ, Լիսաբոնի Գալուստ Գյուլբենկյան հիմնադրամի հայկական համայնքների բաժանմունքի տնօրեն

Այս ակնարկում Ռազմիկ Փանոսյանն հայտնում է, որ ժամանակն է դուրս գալ, իր արտահայտությամբ, «պետականությամբ հարբած այս վիճակից», որի մեջ ապրում են հայերը վերջին 23 տարիների ընթացքում: Ըստ նրան՝ անհրաժեշտ է հավասարակշռություն գտնել երիտասարդ Հայաստանի Հանրապետության և հայկական սփյուռքի միջեւ, որին երբեւիցե հնարավոր չէ արդյունավետորեն վերահսկել՝ հայ ժողովուրդի պատմական ճակատագրի բերումով իսկ: 

Սփյուռքահայության և հայրենիքի միջև հարաբերությունները հայերի համար առանցքային խնդիր է  հանդիսացել 1918թ-ին առաջին հանրապետության հիմնադրումից ի վեր: 1991թ-ին երրորդ հանրապետության հռչակումից հետո` վերջին 23 տարիների ընթացքում, այս լայնածավալ հարաբերությունների մեջ հիմնական հարցը բնականորեն եղել է. թե  «ինչպե՞ս են ներկայիս Հայաստանի պետությունը և կայացած սփյուռքը¹ առնչվում իրար հետ : Հիմնական զարգացումը երևում է Հայր Լևոն Զեքյանի հակիրճ արտահայտության մեջ՝ «Պետականությամբ հարբած վիճակը² »:

Այս «հարբած վիճակը» սպասելի էր: Դարեր շարունակ չունենալով պետականություն՝ պետք է տոնեինք, փայփայեինք և աջակցեինք անկախ հանրապետությանը, հատկապես, երբ վերջինիս ծնունդը և առաջին մի քանի տարիները եղել են ցավոտ. տնտեսական փլուզում, ավերիչ երկրաշարժի հետևանքներ և Ադրբեջանի հետ պատերազմ: 1990-ականներին միանգամայն հասկանալի էր, թե ինչու սփյուռքը իր ուշադրությունը կենտրոնացրեց զարգացող նորանկախ պետության վրա: Երկու տասնամյակ անց  Հայաստանում, կամ ավելի շուտ հայ օլիգարխների ձեռքերում, կա բավականաչափ գումար, որպեսզի Հայաստանը դարձնեն օրինակելի երկիիր: Եվ այնուամենայնիվ սփյուռքը, Հայաստանին` որպես կարիքավոր երկրի, դեռ աջակցելու  պարտավորվածության զգացում ունի:³ 23 տարի անց մի փոքր հետ պետք է նահանջենք այս դիրքից ու խրախուսենք և՛ ուժեղ սփյուռքի, և՛ ուժեղ հայրենիքի զարգացումը:      

Ես ունեմ երկու փաստարկ՝ առաջինը՝ մենք պետք է գտնենք Հայաստան և սփյուռք փոխհարաբերության ոսկե միջինը և երկրորդ՝ պետք է զգուշանանք ամբողջ ազգը վերահսկելու փորձ անող մեկ «կենտրոնից»:

Այլուր ես լայնորեն գրել եմ Հայաստան -  սփյուռք հարաբերությունների մասին:⁴ Այս համառոտ ակնարկում ես կցանկանայի առաջ քաշել մի քանի հարց՝ որոշակի բանավեճ հրահրելու նպատակով: Բայց թույլ տվեք ի սկզբանե նշել, որ նպատակ չունեմ պնդելու, թե Հայաստանի պետությունը՝ այսինքն ներկայիս անկախ հանրապետությունը, կարևոր չէ: Իհարկե, այն կարևոր է: Ի վերջո, պետությունները, իսկապես, կարևոր դերակատարություն ունեն (դրական թե բացասական), հատկապես, անվտանգության, դիվանագիտության, տնտեսական զարգացման և մշակույթի ստեղծման համար:

Ներկայումս և՛ Հայստանը, և՛ սփյուռքը վտանգավոր իրավիճակում են: Էապես հեռանալով 1991թ.-ի իդեալներից՝ հանրապետությունը վերածվեց օլիգարխիկ պետության` իր հայտնի խնդիրներով: Մյուս կողմից, սփյուռքի առաջնորդները շատ համայնքներում հեռու են իդեալական լինելուց, և սփյուռքը, որպես այդպիսին, պետք է, ինչպես և միշտ, ամենօրյա պայքար մղի իր գոյությունը պահպանելու համար: Փաստորեն, մենք նույնիսկ հիմա ականատես ենք լինում Մերձավոր Արևելքում վաղուց կայացած համայնքների ֆիզիկական ոչնչացմանը: Փաստը մնում է փաստ, որ պետությունը և սփյուռքը միմյանց կարիքն ունեն: Բայց ո՞վ պետք է  թելադրի այդ հարաբերությունների պայմանները: Ահա որտեղ է թաղված շան գլուխը, ինչպես նաև` հեռավոր անցյալի և ներկա վրդովմունքի աղբյուրը:

Լարվածության հիմքում մի շատ բարդ պատասխանով պարզ հարց է ընկած. «Որտե՞ղ է ազգի կենտրոնը»: «Բնականաբար Հայաստանը», - պատասխանում է Երևանը: Այն, ի վերջո, միակ գոյատևած պետությունն է (առանց Արցախը մոռանալու): Սփյուռքում շատերն ընդունում են սա և հայացքները ուղղում դեպի Հայաստան՝ առանց մայր հող վերադառնալու: «Ինչու՞» հարցադրման պատասխանում մյուսները շեշտում են. «Մենք այս Հայաստանից չենք, այլ` պատմական Արևմտյան Հայաստանից»: Կայացած սփյուռքի այս մարդկանց համար Երևանը մեկ կարևոր կետ է, բայց ոչ՝ իրենց ինքնության, քաղաքականության կամ շահերի կենտրոն:  

Դեպքերի այսպիսի դասավորվածության դեպքում կարևոր է մի փոքր անդրադարձ կատարել պատմությանը: Ավելի քան վեց դար սեփական պետականության բացակայության ընթացքում հայերը ինքնակազմակերպվեցին Հայաստանում և սփյուռքում համայնքային կազմակերպությունների միջոցով՝ հատկապես ազգային եկեղեցու, իսկ 19-րդ դարի վերջում նաև քաղաքական կուսակցությունների և փոխկապակցված կազմակերպությունների միջոցով: Մինչ եվրոպական այլ երկրներում պետական հովանավորությամբ իրականացվում էին ազգակառուցման ծրագրեր, հայկական վերածնունդը՝ զարթոնքը, ըստ էության, սփյուռքահեն, ապակենտրոնացված և բազմատարածքային գործընթաց էր: Ըստ էության, հայ մտավոր կյանքի, քաղաքական մոբիլիզացիայի, մշակույթի զարգացման և նտեսական գործունեության մի քանի կենտրոն կար: Դրանք հիմնովին փաստագրված են պատմության մեջ՝ Մադրասից Վենետիկ, Պոլսից [Կոստանդնուպոլիս կամ Ստամբուլ] դեպի Թիֆլիս: Այս կարևոր կենտրոններից ոչ մեկը Հայաստանում լիարժեք կերպով չի եղել մինչև 19-րդ դարի երկրորդ կեսը: Ժամանակակից հայ ինքնության կայացումը տեղի էր ունենում այն օրերին, երբ Հայաստանը զուրկ էր պետականությունից: Եվ դա անդրադառնում էր քաղաքական իրավիճակի վրա: Ոչ մի հայկական մայրաքաղաքի չհաջողվեց դառնալ գերիշխող, ոչ մի կենտրոն չհավակնեց կամ չէր կարող հավակնել` լինելու համայն հայության կենտրոնը: 1918-1920 թթ-ի զարգացող անկախ Հայաստանը մտադիր էր դառնալ համայն հայերի կենտրոնը՝ ներառյալ Օսմանյան կայսրության և Ռուսահայաստանի հողերը: Բայց դա լինելու բան չէր: Բոլշևիկներն ու քեմալիստները վերջ դրեցին այդ երազանքին:    

Նոր առաջընթաց արձանագրվեց քսաներորդ դարում: Մարքսիստների կողմից ամբոջովին ընդունելի Հեգելի այն գաղափարը, թե պետությունը մարդկային էվոլյուցիայի հակիրճ արտացոլումն էր, ի սկզբանե պսակվեց Սովետական Հայաստանում դասակարգային պայքարի, զարգացման և ազգային ազատագրման (1920-40ական թթ.) և, ի վերջո, ազգասիրության (1960ական թթ.-) մասին դատողություններով: Արդյունքը եղավ գաղափարախոսական դրույթը.  Սովետական Հայաստանը համայն հայության հայրենիքն էր և հնարավոր ամենալավ պետությունը: Հնարավոր է հստակ հետևել Երևանից ծրագրավորված այդ գաղափարի  ի հայտ գալուն և էվոլյուցիային: Սառը պատերազմի (իսկ ապա Անթելիասում, Լիբանանում 1956թ-ի կաթողիկոսական ընտրություններում խորհրդային իշխանությունների «պարտության») այս համատեքստում Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեն 1957թ-ին որոշեց մշակել նոր քաղաքականություն և գործիքներ՝ սփյուռքի վրա Սովետական Հայաստանի ազդեցությունը մեծացնելու համար: Այս նոր քաղաքականության առավել հստակ դրսևորումը՝ Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեի ստեղծումն էր⁵, որին հաջորդեց սփյուռքի համար ամսագրերի, դասագրքերի տպագրությունը և այլ նախաձեռնություններ: 1974թ-ի արխիվից բերված մի կարևոր փաստաթուղթ՝ վերնագրված «Նախարարի զեկույցը ուղղված Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության կենտրոնական կոմիտեին և ԽՍՀՄ Արտաքին գործերի նախարարությանը` կապված Սփյուռքի հայկական գաղութներում դաշնակների հակասովետական պրոպագանդայի չեզոքացմանն ուղղված ջանքերի գործադրման հետ», ապահովում է գործունեության տեսակների մանրամասն ցանկ, որոնցով պետք է զբաղվեն խորհրդային իշխանությունները՝ կապված սփյուռքի հետ: Ցանկը բաղկացած է 28 կետից. ստորև ներկայացված են դրանցից մի քանիսը (ուշադրություն դարձրեք դրանց նմանությունը վերջին տարիների քաղաքականությանը)

- դասագրքեր,  մշակութային գործիչներ և գործակալներ ուղարկել արտասահման,

- սովետական կենտրոնական իշխանություններից թույկտվություն խնդրել հանրապետության հայ ուսուցիչներին սփյուռքի դպրոցներում դասավանդելու համար,

- սփյուռքի երեխաներին հրավիրել Հայաստան` մասնակցելու ամառային ճամբարներին,

- մշակույթի նախարարության սուբսիդավորման ներքո երիտասարդական խմբեր բերել Հայաստան,

- Հայաստանում սովորող արտասահմանցի հայ ուսանողների մեջ ամրապնդել քաղաքական պատասխանատվության զգացումը,

- կազմակերպել գիտաժողովներ,

- շեշտադրել Սովետի հաջողությունները Արմենպրեսում և Մշակույթի նախարարությունում,

- հայկական ֆիլմերը ուղարկել արտասահման և կազմակերպել կինոփառատոներ,

- քարոզչություն իրականացնել Ինտուրիստի միջոցով,

- հրավիրել առաջադեմ հայկական կազմակերպություններին և օգնել նրանց լուծել իրենց ներքին վեճերը,

- խնդրել Էջմիածնի կաթողիկոսին ընդլայնել սփյուռքին ուղղված միջոցառումների ցանկը:⁶

Ակներև է, որ սովետական պետության կողմից դրսևորվող վերոնշյալ «փափուկ» մարտավարությունը սփյուռքում և սփյուռքի վրա ազդեցություն հաստատելու նպատակ ուներ:Հատկանշական է, որ այս բոլոր ջանքերի և ակնառու գրողների, ինչպես օրինակ՝ Գևորգ Էմինի ու Սիլվա Կապուտիկյանի (և այլոց) գրվածքները իրենց մեջ մեսիջ (ասելիք) էին կրում՝ուշադրությունը հրավիրելով այն մտքի վրա, որ Երևանը մշակույթի ամենակարևոր կենտրոնն էր համայն հայության համար, մինչդեռ սփյուռքը ի վերջո դատապարտված էր անհետանալու: Ռազմավարությունը հաջողվեց: Բացեիբաց հաստատվեց պետության գերակայությունը որպես մշակույթի և ինքնության աղբյուր: Ավելին, այն համակցվում էր կոմունիստական ռեժիմի կենտրոնացնող միտումների հետ: 1980-ականների վերջին, երբ խորհրդային ռեժիմը սկսեց փլուզվել, Հայաստանում և սփյուռքում գերակշռող կեցվածքն այն էր, որ Խորհրդային Հայաստանը կանգնած էր հայկական աշխարհի կենտրոնում: 

Սփյուռքում, իհարկե, կար պարարտ հող նման քաղաքականության առաջընթացի համար: Սփյուռքի կարևոր հատվածն, իսկապես, աջակցում, կամ առնվազն ընդունում էր Խորհրդային Հայաստանի լեգիտիմությունը: 1940-ականների վերջին մոտավորապես 100,000 սփյուռքահայեր «հայրենադարձվեցին» Հայաստան. սա հայրենադարձության ամենամեծ հոսքն էր: Ամենևին չլինելով պասիվ ինքնուրույն միավոր` համայնքային քաղաքական կուսակցությունների և կազմակերպությունների ղեկավարության ներքո, սփյուռքը մոբիլիզացրեց, կազմակերպեց և պաշտպանեց ազգային հարցերը: Ինքնին բռնելով տարբեր գաղափարական ուղիներ     ` սփյուռքում ոմանք աջակցում էին խորհրդային հայրենիքը դեռ 1920-ականներին, մինչդեռ մյուսները մերժում էին կոմունիստական կարգերը: Հետաքրքիր է հետևել ամենաազդեցիկ սփյուռքահայ կազմակերպության` հակասովետական Դաշնակցություն կուսակցության, էվոլյուցիային` 1920-1930-ական թվականներն Հանրապետության բացարձակ մերժումից մինչև 1970-1980ական թթ-ին այն որպես հայրենիքի մեկ մասնիկի ընդունումը: Քանի որ համաշխարհային “Երկաթե վարագույրը” վերարտադրվեց սփյուռքի մեծ կարևորություն ունեցող հայկական համայնքներում, երկու կողմերի ակտիվիստները նպաստեցին դրա կառուցմանը և պահպանմանը: Այնուամենայնիվ, չնայած ներհամայնքային երկաթյա վարագույրի, Խորհրդային Հայաստանի տեսլականը և սփյուռքի նրա դաշնակիցները ի վերջո դարձան գերակայող:

Երբեմն ստանալով սփյուռքի խորհրդատուների աջակցությունը` Հայաստանում հետխորհրդային կառավարական մարմինները հետևողականորեն հավատարիմ էին մնում այս տրամաբանությանը: Անշուշտ Երևանի վերաբերմունքը սփյուռքի հանդեպ զգալիորեն փոխվել է` հատկապես Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և Քոչարյանի կառավարման օրոք: Քանի որ իրարահաջորդ վարչակազմերը կապ են հաստատել սփյուռքի հետ, խորհրդային ոգեշնչմամբ լի կենտրոնացման և վերահսկման կոչը պահպանվել է` երբեմն բացահայտ, իսկ երբեմն էլ թաքնված: Սփյուռքի որոշ մտավորականների և ղեկավարների շրջանում Հայաստանի հանդեպ տիրող զայրույթը` սփյուռքը կառավարելու կամ առնվազն ուղղորդելու, Հայաստանի պաշտոնյանների փորձերի հանդեպ ռեակցիան է, լինի դա ինստիտուցիոնալ թե գաղափարական մեխանիզմների միջոցով:         

 Սփյուռքն էլ, անշուշտ, որոշակիորեն ունի վերահսկելու հակումներ. հարկ է նշել, որ 1990-ականների սկզբին սփյուռքի որոշ առաջնորդների՝ հատկապես Դաշնակցություն կուսակցության անդամների շրջանում, գերակշռում էր հետևյալ վերաբերմունքը, այն է, որ նրանք՝ որպես ազգի «իրական» առաջնորդներ, պետք է կառավարեն անկախ Հայաստանը, կամ առնվազն ծանրակշիռ դեր ունենան վերջինիս քաղաքականության մեջ՝ Հայաստանում առանց որևէ ծանրակշիռ կեցվածք կամ համախոհներ ունենալու: Սփյուռքի (սովորաբար հաջող) մոբիլիզացիան ընդդեմ Թուրքիայի հետ Հայաստանի մերձեցման քաղաքականության (օր՝ 2009թ-ի արձանագրությունները) սփյուռքի առաջնահերթության հավակնությունների ևս մեկ օրինակ է: Երբ խոսքը վերաբերում է Թուրքիայի հետ հարաբերություններին, սփյուռքահայերը զգում են, որ իրենք այս հարցում տեսակետ արտահայտելու  իրավասություն ունեն  և պետք է կարողանան, եթե ոչ սահմանել, ապա ազդել քաղաքականության վրա:   

Սփյուռքահայությանը վերահսկելը մեկ կենտրոնից՝ լինի դա Երևանը կամ այլ կենտրոն, անհնար է:  Սփյուռքը չափազանց տարբեր է, չափազանց ապակենտրոնացված և չափազանց անկախ` այն առնվազն բարեհաջող վերահսկելու համար: Այն, իհարկե, կարելի է  թուլացնել, բայց անհնար է արդյունավետ կերպով վերահսկել: Ոչ էլ պետք է:  Սփյուռքահայության և հայերի ուժը կայանում է նրանում, որ ազգը միշտ եղել է ապակենտրոնացված:  Հայկական մշակույթը վերապրեց Ցեղասպանությունը ապակենտրոնացման շնորհիվ, բազմաթիվ մշակութային կենտրոնների և սփյուռքի համայնքների շնորհիվ: Ո′չ երիտթուրքերը, ո′չ էլ ստալինյան ռեժիմի սարսափը չկարողացավ ամբողջությամբ ոչնչացնել մի ողջ ժողովուրդ, քանի որ հայերը սփռված էին ամբողջ աշխարհով մեկ:

Կենտրոնացումը և վերահսկումը նույն մետաղադրամի երկու կողմերն են (և ամրագրված են բազմաթիվ պետություններում): Ըստ իս, երկուսն էլ վնասաբեր են հայ ժողովրդի գոյատևման համար: Ստորև բերված են այն երեք պատճառները, թե ինչու եմ ես հավատացած, որ դրանք վտանգավոր ռազմավարություններ են:  

Նախևառաջ, ինչպես վերը նշվեց, դրանք պատմականորեն օտար են հայ ազգի համար: «Միասնությունն»՝ իր կենտրոնացման ենթատեքստով, դարեր շարունակ հռետորական միավորող լոզունգ էր, որը սազական էր բանաստեղծներին և համայնքային քաղաքական գործիչներին, բայց ոչ՝  լուրջ քաղաքական գործիչներին: Եթե նույնիսկ յոթ կամ ևս մի քանի դար ետ գնանք՝ դեպի ամենավերջին հայոց թագավորությունների դարաշրջան, մենք կարող ենք տեսնել, որ այդ թագավորությունները խիստ ապակենտրոնացված պետություններ էին՝ տեղի հզոր իշխաններով, ովքեր հսկում էին թագավորին: Պարզապես կենտրոնացումը հայ քաղաքական մշակույթի մաս չէ: Կոմունիստական կենտրոնացմանը հասել են չափազանց շատ արյան և ցավի միջոցով, և որն, ի վերջո, չի հաջողվել Հայաստանում:     

Երկրորդ՝ ներկա պահին եկեք ինքներս մեզ անկեղծ հարցնենք. «Կենտրոնացում դեպի ու՞ր և վերահսկում ու՞մ կողմից»: Հայաստանը ինքը կանգնած է գլխապտույտ առաջացնող բազում խնդիրների առջև: Այո, այն միակ գոյատևող  հայկական պետությունն է, բայց այն մի երկիր է, որն ունի թույլ հաստատություններ,  ոչ պաշտոնական միջոցներով իշխող  քաղաքական համակարգ, օլիգարխիկ տնտեսական համակարգ և մեկ տարածաշրջանային գերտերությունից կախված արտաքին և ռազմական քաղաքականություն: Չնայած բազմաթիվ հաջողությունների, որոնց Հայաստանը հասել է վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում, այն, այնուամենայնիվ, մնում է համեմատաբար թույլ պետություն` շրջապատված բարդ հարևաններով և ունենալով արտագաղթի զգալի խնդիր: Հայաստանը ամեն հայկականի սկիզբն ու վերջը դարձնելը պարզապես լավ քաղաքականություն չէ: Ուժեղ և անկախ սփյուռք ունենալը համարժեք է ազգային «ապահովագրական փաստաթղթի»:

Երրորդ կետը բխում  է վերոնշյալից և ծրագրում ապագան: Սփյուռքի հաստատությունները հօգուտ Հայաստանի  քայքայելը  չափազանց անպատասխանատու  քայլ է: Հիսուն տարի անց ևս կլինի հայկական սփյուռք: Մեզ հայտնի չեն ոչ դրա ձևը, ոչ էլ առանձնահատկությունները, և հնարավոր է մենք ինքներս չճանաչենք այն, բայց աշխարհում կլինեն հայեր, ովքեր իրենք իրենց կկոչեն սփյուռքահայեր և ուժերը կկենտրոնացնեն որոշակի հարցերի վրա: Նույն վստահությամբ ես չեմ կարող ասել Հայաստանի անկախ հանրապետության գոյության մասին: Ես, իհարկե, հույս ունեմ, որ մենք կունենանք անկախ, ուժեղ, կենսունակ, ծաղկող և դեմոկրատական Հայաստան (և սա պետք է լինի ամբողջ հայության նպատակը), սակայն տնտեսական, աշխարհաքաղաքական, ժողովրդագրական, և որն առավել մտահոգիչ է, ռազմական միտումները, ուրվագծում են մեկ այլ` ավելի ընկճող պատկեր: Անշուշտ հայերը կմնան ներկայիս տարածքում, բայց արդյո՞ք այն կմնա անկախ պետության կարգավիճակում: Ինքնակառավարվող տարածաշրջան այլ երկրի կամ կայսրության կազմու՞մ: Պաշարված անկլավ ` շրջապատված թշնամիներո՞վ:  Ընդլայնված Եվրոպական միության մա՞ս: Եկեք հուսանք, որ լավ կլինի, բայց պատրաստ լինենք ամենավատ սցենարին: Եթե հայերը ևս մեկ անգամ հայտնվեն պետականազուրկ իրավիճակում կամ այնպիսի ճգնաժամային իրավիճկում, որտեղ պետությունը կկորցնի իր օգտակարությունը, ո՞վ կաջակցի նրանց, եթե ոչ ուժեղ հաստատությունների կողմից ուղղորդվող կազմակերպված սփյուռքը:   

Մի խոսքով ժամանակն է, որ ազգովի սթափվենք այս «պետականությամբ հարբած վիճակից», որում այն գտնվում է վերջին 23 տարիների ընթացքում: Անկասկած միջին մի շերտ  կա  «մոռացե՛ք սփյուռքը, եկե՛ք Հայաստան» բացականչող «հարբածների»  և «Հայաստանը մեր տունը չէ» արտահայտությամբ  «հակազդողների» միջև, որը հարգում է ազգի երկու կողմերին և մեկը մյուսին հպատակեցնելու փորձ չի անում: Նրանք մերժում են այն գաղափարը, որ հայերի համար պետք է լինի մեկ ազգային կենտրոն, որը հետո մյուսների համար կսահմանի փոխհարաբերության պայմաններ: Ի վերջո, ծաղկուն և անվտանգ հայ ժողովուրդը կախված է և´ պետությունից, և´ սփյուռքից (իր բազմաթիվ տարբեր համայնքներով), որոնք իրարից անկախ, բայց միմյանց զորացնող են: Մեկին հօգուտ մյուսի թուլացնելը ոչ միայն վատ ռազմավարություն է, այլև չափազանց վտանգավոր: Հայաստանի և սփյուռքի միջև առկա «լարվածությունը» ողբալու կամ վերացնելու բան չէ. լավ քաղաքականության և հարգալից փոխհարաբերությունների դեպքում այդ լարվածությունը կարող է վերածվել ստեղծագործական և արդյունավետ լարվածության: Այո, պետությունները կարևոր դերակատարություններ ունեն, բայց եկեք չզոհաբերենք սփյուռքը` մի ինքնուրույն միավորի, որը դարեր շարունակ պահպանել է հայկական մշակույթը, գիտելիքը և ինքնությունը` 23 ամյա խիզախ, բայց խնդրահարույց պետության խորանի առջև:  

Հայաստանի և սփյուռքի միջև առկա լարվածությունը ողբալու կամ վերացնելու բան չէ: Լավ քաղաքականության և հարգալից փոխհարաբերությունների դեպքում այդ լարվածությունը կարող է վերածվել ստեղծագործական և արդյունավետ լարվածության:

Հասկանում եմ, որ ասածներս թերևս կոպիտ են հնչում և այն խնդիրը, որ արծածում եմ, նուրբ թեմա է, որը հաճախ քննարկվում է մտերմիկ շրջապատում, բայց հազվադեպ է դառնում հրապարակային քննարման առարկա: Այն պահանջում է շատ ուսումնասիրություններ և վերլուծություններ: Այս կարճ ակնարկն, այնուամենայնիվ, փոքր քայլ է հետագա ուսումնասիրությունները և քննարկումները խրախուսելու համար:

Սույն ակնարկը հրապարակվել է Ֆրանսիայի Հայ Բարեգործական Ընդհանուր Միության Նուբարյան գրադարանի Etudes Arméniennes Contemporaines (Ժամանակակից Հայագիտական ւսումնասիրություններ) հանդեսի կայքում՝ The “Drunkenness” of statehood («Պետականությամբ հարբած վիճակ») խորագրի ներքո:

1. Գոյություն ունի ոչ թե մեկ, այլ մի քանի սփյուռք: Գոյություն ունի երկու լայն կատեգորիա` 1) հաստատված հետցեղասպանական սփյուռք` հիմնականում Արևմուտքում և Մերձավոր Արևելքում և 2) Խորհրդային եւ հետխորհրդային Հայաստանի Սփյուռք` հիմնականում Ռուսաստանում և Արևելյան Եվրոպայում, բայց նաև Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում առաջացող սփյուռք: Այս ակնարկում սփյուռքի մասին խոսելիս, ես նկատի ունեմ թվարկվածներից առաջինը: 

2. Այդ արտահայտությունն օգտագործվել է մտերմիկ զրույցի ժամանակ 2014թ-ի հունվարին, երբ մենք քննարկում էինք Հայաստան-սփյուռք փոխհարաբերությունների առկա վիճակը: Ես մեջբերել եմ այդ արտահայտությունը Հայր Զեքյանի թույլտվությամբ:   

3. Ինչևէ, պետք է նշել, որ սփյուռքից Հայաստան եկող օգնության մասնաբաժինը Հայաստանի ՀՆԱ-ի և կառավարության բյուջեի նկատմամբ վերջին մի քանի տարիների ընթացքում կրճատվել է: 

4. Այստեղ թվարկված են մի քանի համապատասխան հոդվածներ` Ռազմիկ Փանոսյան, “Between ambivalence and intrusion: politics and identity in Armenia-Diaspora relations” (Քաղաքականությունը և ինքնությունը Հայաստան-սփյուռք փոխհարաբերություններում), Սփյուռք. անդրազգային հետազոտությունների ամսագիր, 7:2, աշուն 1998թ.: “Courting a diaspora: Armenia-Diaspora relations since 1998” (Հայաստան-սփյուռք փոխհարաբերությունները 1998 թվականից ի վեր) Եվա Օսթերգարդ-Նիլսոնի խմբագրությամբ, Միջազգային միգրացիա և ուղարկող երկրներ, Նյու Յորք, «Փալգրեյվ Մաքմիլան», 2003թ.: «Սփյուռքը և ղարաբաղյան շարժումը» Լևոն Չորբաջյանի խմբագրությամբ, Լեռնային Ղարաբաղի կայացումը, Նյու Յորք, «Փալգրեյվ Մաքմիլան», 2001թ.: Համեմատության համար տես Ռազմիկ Փանոսյանի գրքի համապատասխան բաժինները. The Armenians: from kings and priests to merchants and commissars (Հայերը. թագավորներից և քահանաներից դեպի առևտրականներ և կոմիսարներ), Լոնդոն` Հորստ հրատարակչություն և Նյու Յորք`Կոլումբիա Յունիվերսիթի Փրես, 2006թ., այստեղ Ռազմիկ Փանոսյանը վերլուծում է հայ ազգի ինքնության և քաղաքականության էվոլյուցիայի բազմատեղային և սփյուռքամետ բնույթը:     

5. Նախքան այս կոմիտեն գոյություն ունեին առավել գաղափարահեն կոմիտեներ՝ Հայաստանի օգնության կոմիտե (ՀՕԿ), որը գործել է 1921-1937թթ-ին և հետպատերազմյան մշակութային կապերի կոմիտե (ԱՕԿՍ):

 6. Զեկույցը պահվում է Պատմության և ժամանակակից պատմության պետական կենտրոնական արխիվներում (Երևան), ֆոնդ 326, թղթապանակ 1, պահպանման միավոր 562: