Թուրքիան զերծ չէ քաղաքացիական պատերազմի վտանգից:

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Չորեքշաբթի, Փետրվարի 10, 2016, ժ. 01:55-ին

Հայկական եւ թուրքական ինքնությունն այսօր Հայացք Թուրքիայից   Թուրքիա. Ավելի քան հարյուրամյա պատմության ավարտը: Համիտ Բոզարսլանը

Համիտ Բոզարսլանը Համիտ Բոզարսլանը Փարիզի ՀԳԲԴ-ի (EHESS) ուսումնական տնօրենն է:ն

Փարիզի Հասարակական գիտությունների բարձրագույն դպրոցի դասախոսական կազմի անդամ՝ պրոֆեսոր դոկտոր Համիտ Բոզարսլանի համաձայն Թուրքիայում կազմալուծման և մասնատման գործընթացներն ու արմատականացման դինամիկաները չափազանց արագ են ընթանում: Ըստ նրան՝ սխալ կլինի ասել, թե «Թուրքիան հզոր է, դրա համար էլ ներքին պատերազմ չի լինի»: Իսլամական պետություն խմբավորման ստեղծման գործընթացը հետազոտող Բոզարսլանի կարծիքով՝ Թուրքիան, Իրանն ու Սաուդյան Արաբիան մեծ դեր խաղացին Միջին Արեւելքի դավանական բաժանման ձեւավորման մեջ: Այդպես է երեւում, որ իսլամական երկրների՝ այդ թվում նաեւ Թուրքիայի համար ներկա փակուղուց դուրս գալու միակ ճանապարհը աշխարհիկության հետ հաշտվելն է: Ստորեւ ներկայացնում ենք Nuçe TV-ի համար Իրֆան Աքթանի անցկացրած հարցազրույցի տեքստի երկրորդ մասը:

Եթե Թուրքիայում պետությունը կարողանում է ոմանց դավաճան հայտարարել կամ էլ իշխանամետ մամուլը կարողանում է Լինչի դատաստանի կոչ անել, ապա դա բնականաբար իր հետ բռնությունների նոր ալիք է բերում: Իրականում Սիրիայում էլ նման բան տեղի ունեցավ: Ուզում եմ ասել, որ Բաշար Ասադը կամ տարածաշրջանում միջազգային դերակատարները կարող էին կանխել Սիրիայում ստեղծված վիճակը: Բայց ձեր «Հարյուր տարվա պատմությունը փլուզվում է» կոչած փուլն այլեւս ազգայնականությամբ և իսլամականությամբ կարծրացած ընկույզի կեղեւի ջարդվելուն նման մի ճաք է առաջացնում և դա բռնության տեսքով է դրսեւորվում: Ձեր նշածի պես, եթե այսօր ապագայի տեսլական ունեցող և այդ տեսլականը կրող վճռորոշ դերակատարներ չկան, ուրեմն, ձեր կարծիքով, մենք դեպի քաղաքացիական պատերազմ ե՞նք գնում:

Չեմ կարող ասել, հնարավոր չէ կանխատեսումներ անել, բայց հետեւյալը կարող եմ ասել. առաջինը՝ AKP-ն (Արդարություն և զարգացում կուսակցություն) կամ գոնե նրա որոշ հատվածները իրենց գոյությունը պահպանելու համար պատրաստ են ներքին պատերազմի: Երկրորդը՝ հիշում եմ 2011 թվականը, բոլորս ցնցված էինք՝ մարտի 15-ի և մայիսի միջեւ Սիրիայում երեք հարյուր մարդ էր սպանվել: Հարց էինք տալիս, թե ինչպես հնարավոր է մի հասարակության մեջ երեք հարյուր հոգի սպանել, ինչպես կարող է պատահել, որ այդ հասարակությունն իր խնդիրներին լուծում չի կարող գտնել և Բաշար Ասադը նման բռնություն կգործադրի ընդդիմության դեմ: Բաշար Ասադի կիրառած բռնությունը չափ ու սահման չի ճանաչում:

Բաժանման գործընթացները երբեմն շատ արագ են զարգանում. հունիսի 7-ին ոչ ոք չէր կարող գուշակել, որ այսօրվա վիճակին կհասնենք: Կարծում եմ, որ Թուրքիան իրեն աշխարհից դուրս է պատկերացնում, բայց մենք տեսնում ենք, որ պետություններն էլ կարող են փլուզվել. Խորհրդային Միության փլուզումը մենք տեսանք: Մեր նյութի հետ շատ առնչություն չունի, բայց Վերջին հույսը (Children of Men) վերնագիրը կրող անգլիական մի ֆիլմ կա՝ ֆուտուրիստական ֆիլմ է: Ֆիլմում մի պահ երեք վայրկյանի չափ հեռուստատեսային էկրան է երեւում: Էկրանին պատերազմի տեսարաններ ենք տեսնում և հաղորդավարի ձայնն ենք լսում՝ «Միացյալ Նահանգներում շարունակվում է քաղաքացիական պատերազմը»: Այսինքն՝ մենք չենք կարող իմանալ, թե վաղը Ֆրանսիայում ներքին պատերազմ չի լինի, Ամերիկան չի փլվի: Այստեղ կարեւորը քաղաքացիության երեւույթն է, միասին ապրելու ցանկության երեւույթն է և ապագայի տեսլականն է: Մենք պետք է ի վիճակի լինենք տեսնել, որ կամքի բացակայության պայմաններում հասարակությունները չափազանց անկայուն են լինում, անորոշ ապագա են ունենում:

Իբն-ի Հալդունն (Իբն Խալդուն) այդ բանը 14-րդ դարում շատ լավ էր հասկացել: Ֆրոյդը մեզ հուշել էր, որ Թանատոսի՝ մահվան աստծո հաղթանակը հնարավոր է:  Ահա թե ինչու պետք չէ խաբկանքի մեջ հայտնվել ու ասել, որ Թուրքիան հզոր է, Իրանը հզոր է, այդ երկրներին ոչինչ չի սպառնում, այդ երկրները քաղաքացիական պատերազմի չեն գնա, թեկուզ գնան էլ, միեւնույն է, պետությունն ուժեղ է: Տասը տարի առաջ ոչ ոք չէր կարող պատկերացնել, որ Սիրիան այսօր այս վիճակում կհայտնվեր: Այնպես որ հիմա ես ապագայի մասին ենթադրություններ չեմ կարող անել։ Հուսով եմ, որ թե՛ Թուրքիան, թե՛ Քուրդիստանը հնարավորինս շուտ դուրս կգան այս անկայուն իրավիճակից և հուսով եմ, որ ժողովրդավարական համակարգը Թուրքիայում իր տեղը կգտնի: Սակայն տեղի են ունենում կազմալուծման և մասնատման բուռն գործընթացներ, արմատականացման բուռն գործընթացներ, Լինչի դատաստանների արշավը Արեւմուտքին ցույց է տալիս, թե այս ամենը ինչ մասշտաբների կարող է հասնել: Թուրքիան 70-ական թվականները հարցականի տակ չդրեց, փորձեց պետական բռնությամբ՝ սեպտեմբերի 12-ի բռնությամբ հաղթահարել այդ տարիները: Սակայն 70-ականներին տեղի ունեցածները չափազանց կարեւոր երեւույթներ էին: 70-ականները պոգրոմի տարիներ էին, փոխադարձ ջարդի տարիներ էին: Այս ամենն անտեսելով «Պետությունը հզոր է, մենք որպես ումմա(մուսուլմանական համայնք) հզոր ենք, քրդերն ու թուրքերը հազար տարի միասին են ապրում, դրա համար էլ ոչ մի խնդիր չկա» ասելը ժատ խաբուսիկ կարող է լինել:

Կարելի է ասել, որ Թուրքիայում տիրող իրադրությունը Սիրիայի շարունակությունն է, քանի որ իրականում AKP-ի այս աստիճան բռնության հակված տարածաշրջանային քաղաքականությունը ուղղակի պայմանավորված է նաեւ ներքին քաղաքականության ձախողումներով։ Սիրիական քաղաքականության փլուզման, քրդերի Ռոժավայում (Սիրիական Քուրդիստան) ձեռք բերած հարաբերական ինքնավարության և  AKP-ի տարածաշրջանային քաղաքանության մասին կխոսենք, բայց ուզում եմ անդրադառնալ «Իսլամական պետության» բրնություններին։ Ռոժավա ՝ Քուրդիստան է մուտք գործում օտար մի ուժ, որի գլխավոր զենքը սարսափ տարածելն է։ Այս բանի իսլամի հետ կապ ունենալ կամ չունենալու հարցն են քննարկում: Ասում են՝ «ճիշտ է, որ այսքան շատ արմատական կազմակերպություններ կան, բայց այնուամենայնիվ իսլամի իսկական ուժը չափավոր լինելու մեջ է»: Ուրիշներ էլ պնդում են, թե իսլամիզմը չափավորություն չի ճանաչում, ի վերջո նա ռադիկալիզմի է հանգում»: Տարբեր կարծրատիպեր կան: «Իսլամական պետության» մշակույթի հետ կապված ի՞նչ կասեք:

Իբն-ի Հալդունից ի վեր մենք սա գիտենք․ եթե հասարակության ներսում մեծ թվով համախմբումներ կան, եթե առկա են խմբի ձեւավորումն ապահովող համերաշխությունը, ներքին դինամիկաները և եթե այդ համախմբումները գալիս են միմյանց չեզոքացնելու և դրանից ելնելով հնարավոր չի լինում ձեւավորել նոր իշխանություն, այդ դեպքում արմատականացված դատը, կոչը կամ, ասենք, գաղափարախոսությունը անխուսափելիորեն իրեն կարողանում է ներկայացնել որպես իշխանության այլընտրանք:

Իսկ Իբն-ի Հալդունի այս համատեքստում ինչպե՞ս կգնահատեք ԻՊ-ը:

Դրա համար բազմաթիվ օրինակներ կան։ Օրինակ, 1988թ Խորհրդային միությունը Աֆղանստանում պարտվեց, սակայն պատերազմի աղաները իրար չեզոքացնելով նպաստեցին մի նոր այլընտրանքի՝ Թալիբանի ստեղծմանը և կարճ ժամանակում իշխանության տիրանալուն։ 2013թ Իրաքը ամբողջովին բաժան-բաժան եղած մի երկիր էր, բայց իշխանության այլընտրանք չկար։ 2013թ Սիրիայում առնվազն հազար երկու հարյուր աշխարհազորայինների խմբավորումներ կան։ Իսկ ԻՊ-ն այդ իշխանության և հասարակության փլուզման և մասնատվածության արդյունքում ի հայտ եկավ։ Կարծում եմ, որ գրեթե անհնար է պատասխանել «ԻՊ-ն կապ ունի արդյոք իսլամի հետ» հարցին։ Այնտեղ եւս Իբն-ի Հալդունը շատ  հստակ ասում է․ «Եթե մի նոր դատ եք ներկայացնում, եթե մի նոր իշխանություն եք ուզում հիմնել, ապա ձեզ անհրաժեշտ է ոչ թե խոր արմատներով մի մշակույթ, այլ կրոնական կամ գաղափարախոսական մի մշակույթ, որը կարող եք ուղղակի ռադիկալ կերպով գործի դնել։» Իշխանություն կազմելու համար կարիք չկա Ղուրանի այսինչ կամ այնինչ այայի կամ հադիսի մասին գրված տասնհինգ հազար հատոր ընթերցել: Ընդհակառակը, հարկավոր է Ղուրանը համառոտել 10-15 այայի, հիմնվել բռնության հետ անմիջական կապ ունեցող այդ 10-15 այաների վրա: Հնարավոր չէ պնդել, թե մարգարեի կյանքում բռնություն չի եղել: Այնպես որ, «ԻՊ-ն իսլամի հետ կապ ունի, թե ոչ» հարցին կարելի երկու ձեւով էլ պատասխանել: Քանի որ դատի կամ կոչի հիմքում ի վերջո իսլամին է հղում կատարվում, իսկ մյուս կողմից իսլամի վկայակոչումն էլ հանգեցնում է Մավերդիի ասածին, այսինքն պետության նկատմամբ հնազանդություն է քարոզվում կամ նույնիսկ՝ պարտադրվում:

Անշուշտ, այստեղ մենք ռեալ պոլիտիկ կամ իրականություն ենք վերադառնում: Տեսականորեն այդպես է, սակայն ԻՊ-ի ի հայտ գալը՝ աշխարհի բոլոր ջիհադիստների ինչ-որ կերպ Սիրիայում հավաքվելը, և ոչ թե դեպի հարավ, դեպի Դամասկոս շարժվելը, այլ դեպի հյուսիս, դեպի արեւմտյան Քուրդիստան ուղղվելը,  նրա AKP-ի հետ ունեցած կապերը նոր շահարկումների դուռ են բացում: Ինչ էլ որ լինի պատճառը, ակներեւ է, որ Իրաքի ու Սիրիայի արաբական հասարակության փլուզման պատճառը քրդերը չէին: Ապա այդ դեպքում, ինչո՞ւ քրդերը:  

Ինչո՞ւ քրդերը՝ պատճառը շատ հստակ է: Այստեղ էլ թերեւս պետք է Իբն-ի Հալդունից սկսեմ: Իբն-ի Հալդունի համաձայն՝ պատմության ծայրամասերից հայտնված խմբավորումները վերածվում են պատմության դերակատարների: Պատմության դերակատարներին պետք չէ փնտրել Դամասկոսում կամ Բաղդադում, ընդհակառակը՝ պատմության կողմից օտարված դերակատարները ինչ-որ պահի՝ իրենց դիմակայությամբ  պատմության դերակատարներ են դառնում:

Այդ բանը որոշ առումով Մայքլ Հարդտն ու Անտոնիո Նեգրին միգրանտների մասին են ասում:

Ասում են, բայց գոնե Եվրոպայում, Ամերիկայում ներգաղթյալները զինված չեն: Ներկայումս հասարակությունների փլուզման հետեւանքով քրդերն են հասարակություն ձեւավորում: Մինչ արաբական հասարակությունները փլուզվում են, այս կամ այն կերպ քրդական հասարակություն է ձեւավորվում: Ռոժավայում, Քուրդիստանում, մինչեւ իսկ Թուրքիայի Քուրդիստանում քրդական հասարակություն է ձեւավորվում: Քրդական այդ հասարակությունն այս կամ այն կերպ ինստիտուցիոնալացվում է, տարանջատվում է, նոր մշակույթ է ձեւավորում, յուրահատուկ քաղաքական մթնոլորտ է ստեղծում: Մյուս կողմից, արաբական հասարակությունների փլուզումը  հնարավոր է դարձնում առավել արմատական արաբական խմբավորումների միավորումն ու պետականացումը: Ներկայումս հզորացող այս երկու ուժերը դեմ առ դեմ են կանգնած, և սա թերեւս անխուսափելի է:

Ինչո՞ւ է անխուսափելի:

Քանի որ ԻՊ-ի հզորացման գլխավոր խոչընդոտը, գոնե այս պահին, ոչ թե Դամասկոսի կամ Բաշար Ասադի վարչակարգն է, այլ քրդերն են: Քրդերի գաղափարական դիրքորոշումը, այլընտրանքային մշակույթ առաջարկելը, ազգային ինքնություն ունենալը հակասում է ԻՊ-ի պարտադրած կրոնական ինքնությանը: Միեւնույն ժամանակ՝ ունենալով տարածքային ամբողջականություն և այդ ամբողջականության շնորհիվ վերահսկելով Սիրիայի մուտքը, Իրաքի մուտքը, Իրանի մուտքը, Թուրքիայի մուտքը, կամա թե ակամա այդ երկու դինամիկ ուժերը իրար դեմ են դուրս գալիս: Բայց այդ երկու դինամիկ ուժերի միջեւ բախումը թե՛ ԻՊ-ի և թե՛ քրդական շարժման համար գոյաբանական որոշ հարցեր են ստեղծում: Քանի որ մինչ օրս քրդական շարժման առանցքը հիմնականում պետությունն էր: Դա պետությունների, պետական ազգայնականությունների դեմ մղված մի շարժում էր: 2014թ քրդական շարժումը հանկարծակի հայտնվեց իրեն անծանոթ մի թշնամու դեմ հանդիման: Քրդական շարժումը միեւնույն ժամանակ ստիպված է իրեն վերասահմանել այդ նոր դերակատարության համապատասխան: Նա նոր պետականացող դերակատար է, որը սակայն չի ներկայացնում նախկին պետությունները, անդրսահմանային դերակատար է նա, արաբական, պարսկական կամ թուրքական ազգայնականությունները չպաշտպանող դերակատար է նա: Իսկ քրդերի առջեւ ծառացած առաջնային խնդիրն այն է, թե ըստ այս նոր դերակատարության ինչպես են սահմանելու իրենց սեփական դատերը, իրենց ինքնությունները, իրենց ցանկությունները:

Դա, իհարկե, Ռոժավային է վերաբերում:

Ոչ, դա իրաքյան Քուրդիստանին էլ է վերաբերում: 2014 թվականը Իրաքյան Քուրդիստանի համար շատ տհաճ տարի եղավ՝ Շենգալի (Սինջար) անկման և այլ նման պատճառներով: Իրաքի քրդերն իրենց ինչ-որ չափով Միջին Արեւելքի Աթենքի ու Քուվեյթի տեղ էին դնում: Քուվեյթը նավթով հարուստ երկիր է, իսկ Աթենքը՝ ժողովրդավարություն նվաճած երկիր: 2014թ նրանք հանկարծակի Սպարտա դառնալու հարկադրանքի առջեւ կանգնեցին, այսինքն՝ ստիպվեցին նորից ռազմականանալ: Ստիպված եղան նորից մտածել բանակի մասին, հասարակությունը մասամբ կրկին ռազմանակացրին: Այս պահին ԻՊ-ի ու իրաքյան Քուրդիստանի միջեւ 1053 կմ ընդհանուր սահման կա:

Ինչպես դուք էլ էիք ասում Հարավային Քուրդիստանի մասին՝ կարծո՞ւմ եք, այս գործընթացը երկարատեւ ռազմականացման է տանում քրդական հասարակությանը, Քուրդիստանի տարածաշրջանի հասարակությանը, որն իր իսկ պաշտպանությունն է ուզում ապահովել: Այսինքն, ինչպես ասում էր Օջալանը, քրդերն անընդհատ Գազայի բնակիչների նմա՞ն պետք է մտածեն, պետք է անընդհատ զգոն վիճակո՞ւմ լինեն: Որքանով կարող է հասարակությունն այսպես շարունակել: Առանց պետական շինարարության, առանց որոշակի սահմանների և իրավական  դաշտի ինչպե՞ս հնարավոր կլինի պահպանել այսպիսի դիրքորոշում։

Այս դեպքում եւս չեմ կարող ապագայի մասին կանխատեսումներ անել: Բայց գոյություն ունի խմբերի սուբյեկտ դառնալու գործընթաց: Դավութօղլուի մատնանշած սուբյեկտը չէ սա, խոսքը պատմության սուբյեկտ լինելու մասին է: Սա պատմության մեջ ինչ-որ կերպ դերակատարություն ունենալու, ինքն իրեն ընկալելու որպես խմբի, իրեն սուբյեկտ զգալու, դիմակայելու ունակություն ունենալու իմաստն է կրում: Սա կարող է պայմանավորված լինել պետականության հետ, սակայն որոշ պահերին դա կարող է նաեւ այդպես չլինել: Մեզ հայտնի են շատ խմբեր, որոնք ունակ են դիմակայել առանց պետականության: Օսմանյան պատմությունը եւս դրա վկան է. եթե այդ խմբերը դիմակայելու ունակություն չունենային, հավանաբար 19-րդ դարի ապստամբությունները տեղի չէին ունենա: Մենք դա գիտենք նաեւ քրդերից. 19-րդ և 20-րդ դարերում նրանք  ռազմականապես բավականաչափ ճնշված խմբեր էին, բայց այնուամենայնիվ կարողացան որպես սուբյեկտ գոյատեւել: Ընդհանուր մի պատմության պատկանելը, ընդհանուր աշխարհագրական քարտեզի տեսլական ունենալը, ընդհանուր խորհրդանիշներ ունենալը շատ կարեւոր երեւույթ է: Քրդերը 20-րդ դարում մասնատվեցին: Թեկուզեւ խորհրդանշական մակարդակով, բայց 1930թթ քրդական շարժումը միավորվեց: Խորհրդանշական մակարդակով քրդերի միավորումը 1930թթ շատ կարճ ժամանակահատվածում տեղի ունեցավ: Այդ տարիներին գրեթե բոլոր քրդական շարժումները նույն պատմությունը, նույն քարտեզը նույն ձեւով էին ընթերցում: Եվ ես կարծում եմ, որ ինքնուրույն սուբյեկտ լինելու այս երեւույթը այսօր էլ  շարունակվող երեւույթ է:

Թեեւ տպավորություն կա, որ Հարավային Քուրդիստանի ու Հյուսիս-արեւմտյան Քուրդիստանի հարաբերությունները, այսինքն PKK-ի (Քուրդիստանի աշխատավորական կուսակցություն) ու PYD-ի (Սիրիայի քրդական «Դեմոկրատական միություն կուսակցություն»), PDK-ի (Քրդական դեմոկրատական պլատֆորմ) ու KDP-ի (Իրաքյան «Քուրդիստանի դեմոկրատական կուսակցություն») միջեւ հարաբերությունները միասնական դաշինք ստեղծելու ուղղությամբ չեն տանում: Քրդական շարժումը բազմաթիվ կոչերով հանդես եկավ, երկու կողմերն էլ այս ուղղությամբ աշխատանքներ տարան, սակայն, օրինակ, ոչ մի կերպ չհաջողվեց ազգային կոնգրես հրավիրել:   

Իմ կարծիքով դա կարեւոր չէ: Պետք է դիտարկել երկարժամկետ կտրվածքով: Օրինակ, 1980-ականներին ու 1990-ականներին ներքին հակամարտություններ էին տեղի ունենում քրդական շարժման ներսում: Ինքնասպանության նման բախումներ էին դրանք: 2000-ականներից ի վեր նման բան չկա: Երկրորդ երեւույթը հետեւյալն է. քրդական շարժման մեջ պետք է բազմակարծություն լինի, քանի որ ժողովրդավարական հասարակությունը չի կարող միակարծիք լինել, դա նաեւ  պատմությունն է թելադրում մեզ: Իրաքյան Քուրդիստանը թուրքական Քուրդիստանի համեմատությամբ շատ տարբեր պատմական փորձ ունի: Այս պահին իմ ընկալմամբ քրդական շարժման մեջ երկու ընդհանուր առանցք է ձեւավորվում, կամ էլ երկու խոշոր խաղացողներ են ձեւավորվում: Այդ երկու դերակատարները ամեն ինչ չեն վերահսկում: Ամենեւին ճիշտ չէ, որ PKK-ն ամբողջությամբ վերահսկում է PYD-ն, ամենեւին ճիշտ չէ, որ PKK-ն  ամբողջությամբ վերահսկում է PJAK-ը (PKK-ի իրանյան թեւն է համարվում) : Ընդ  որում, չի կարելի ասել նաեւ, որ Իրաքի Քուրդիստանի դեմոկրատական կուսակցությունը ամբողջությամբ վերահսկում է Իրանի Քուրդիստանի դեմոկրատական կուսակցությանը: Բայց կարելի է ասել, որ Իրաքյան Քուրդիստանի կառավարությունը մի կողմից (ուր նույնպես բազմակարծություն է տիրում)՝ PKK-ն, PYD-ն, PJAK-ը մյուս կողմից, քրդական շարժումը բնորոշող, ձեւավորող երկու գլխավոր հոսանքներն են կազմում: Եվ այս երկու հոսանքների գոյությունը չափազանց կարեւոր նշանակություն կարող է ունենալ քրդերի համար: Պետք չէ անպայման այն դիտարկել որպես վատ երեւույթ: Ինչպիսին էլ որ լինեն ներքին հակասությունները, այդ երկու հոսանքները միեւնույն ժամանակ կարողանում են կարգավորող գործառույթ ունենալ: Ներքին հակասությունների նվազեցումը, հաղորդակցության խողովակների ստեղծումը, ընդհանուր տեսլականի ձեւավորումը չափազանց կարեւոր երեւույթներ են:

Ասացինք, որ ԻՊ-ն քրդերի դեմ հայտնված մի նոր թշնամի է։ Մյուս կողմից, Թուրքիայում մասնավորապես քրդական շարժումը և ընդդիմությունը հատուկ ուշադրություն են դարձնում այն պնդումներին, թե AKP-ն աջակցություն է ցուցաբերում ԻՊ-ին, նրան դրդում է հարձակումներ ձեռնարկել քրդերի դեմ: Դուք ինչպե՞ս եք գնահատում այս կուսակցության պահվածքը, որն Արեւմուտքին ներկայանում է որպես չափավոր իսլամիստ:

Թուրքիան էլ, Իրանն էլ, Սաուդյան Արաբիան էլ Միջին Արեւելքի այս վիճակի համար լուրջ պատասխատվություն են կրում: Աջակցելով շիաներին կամ ալավիներին, կամ սուննիական շարժումներին՝ տարածաշրջանի դավանական բաժանման մեջ բոլոր երեքն էլ վճռական դեր են խաղացել:

Այսինքն, տարածված կարծիքին հակառակ, իսկական պատասխանատուն Արեւմուտքը կամ Ամերիկան չե՞ն:

Ոչ, հաստատ՝ ոչ. 2010-2013թթ Իրաքում թվով հազար մահապարտ հարձակումներ էին իրականացվել: Այդ հարձակումները ԱՄՆ-ն չէր կազմակերպել, իսկ զոհվածների մեկ հազարերորդն անգամ ամերիկացի չէր: Իսլամը պետք է կարողանա ինքն իրեն հարց տալ. նա պետք է կարողանա հարցականի տակ դնել իր պատմությունն ու աշխարհագրությունը: Երկրորդ երեւույթը հետեւյալն է. կարծում եմ, որ AKP-ի արմատական իսլամական շարժումներին ցուցաբերած աջակցության հիմնական պատճառներից մեկն էլ քրդական հարցն է՝ Ռոժավայի ստեղծման հակազդեցությունն է։ Դա նաեւ Միջին Արեւելքի դավանական բաժանման հետեւանքն է, իսկ այդ բաժանումը ինչպես ներսում, այդպես էլ դրսում է տեղի ունենում։ Այնպես որ, գուցեեւ Ստամբուլի երրորդ կամուրջը սուլթան Յավուզ Սելիմի անունով կոչելը պատահականություն չէ։

Իսկ երրորդ երեւոյթն էլ սա է․ ռադիկալ իսլամիզմին իսլամով հակադարձելն անհնար է՝ այդպես անելով կամա թե ակամա ավելի մեծ ճնշում է կիրառվում։ Այդ դեպքում իսլամը, կրոնը առաջ քաշելով՝ դուք այն լեգիտիմիացնում եք, դարձնում եք միակ հանձնարարելի առաջարկը։ Այդպես անելով կամա թե ակամա ցույց եք տալիս, որ հնարավոր են նաեւ իսլամի արմատական մեկնաբանությունները։ Բելգիայում դասախոսող Լեյլա Բաբես անունով շատ կարեւոր մի հետազոտող կա։ Մեր այս գործընկերը 7-10-րդ դարերում իսլամական պետության դոկտրինի ձեւավորման մասին չափազանց կարեւոր մի գիրք է գրել։ Նա հետեւյալն է ասում․ «Իսլամը ձեւավորել է անարխո-կրոնապետություն»։ Կրոնապետությունը (թեոկրատիա), ինչպես ասացի, պետության հանդեպ հնազանդությունը պարտադիր է համարում։ Դրա դիմաց՝ նա պետության ուլեմաներին է պաշտպանում, բայց միեւնույն ժամանակ անտեսում է իսլամի արդար իրավակարգ ստեղծելու բաղձանքը կամ նպատակը։ Եվ քանի դեռ գոյություն ունի այս արդար իրավակարգի կոչը, որեւէ հոսանք կարողանում է տեղից վեր կենալ ու հանուն իսլամի պետության դեմ բռնություն գործադրել։ Այնպես որ 7-10-րդ դարերում իսլամի ստեղծած պետական դոկտրինը պատմության ընթացքում անխուսափելիորեն վերարտադրում է թե՛ զոռբայական իշխանություններին և թե՛ դրանց հակադրվող հոսանքներին։ Ահա թե ինչու եմ ասում, որ իսլամական արմատական շարժումների դեմ իսլամին հղումներ անելով նրանք լեգիտիմացնում են իշխանություններին՝ ինչը տեղի է ունենում իսլամական համայնքի (ումմայի) միասնականության անունից պետության հանդեպ հնազանդության կոչ անելու միջոցով։ Մյուս կողմից, դա շատերին անխուսափելի կերպով հնարավորություն է տալիս ասել  հետեւյալը․ «Ոչ, պարոնայք, Ղուրանը նման բան չի ասում, ընդհակարակը, Ղուրանն ասում է, որ անհրաժեշտ է ստեղծել արդար իրավակարգ, իսկ դա հնարավոր է անել միայն բռնի ուժով։» Եկեք չմոռանանք, որ իսլամի առաջին երեսուն տարիների մասին մեր տեղեկությունները շատ քիչ են։ Իսլամի պետական դոկտրինըմարգարեի ժամանակաշրջանում չձեւավորվեց, այն 7-10-րդ դարերում ստեղծվեց։ Ահա թե ինչու շատ մարդիկ կարողանում են վեր կենալ ու ասել․ «Էլ Մավերդին այսպես է ասում, այսինչը այնպես է ասում, բայց ես Ղուրանը կարդում եմ հենց Ղուրանից ելնելով։ Ղուրանում բաներ կան, որ մենք կոչում ենք թրի այաներ, ես այդ այաների վրա հիմնվելով է, որ մեկնաբանում եմ աշխարհն ու կրոնը։ Եվ այդ պատճառով էլ բռնությունը թույլատրելի է»։ Այս փակուղուց դուրս գալու միակ ճանապարհն այն է, որ իսլամական աշխարհը, այդ թվում Թուրքիան, որոշակի պահի պետք է կարողանա ընդունել աշխարհիկությունը։

Ահա այստեղ էլ հավանաբար աշխարհիկ ակտիվ դերակատարները, ինչպիսիք են քրդական շարժումները, կարող են որոշիչ գործոն դառնալ։ Շատ շնորհակալություն հետաքրքիր հարցազրույցի համար։