Թուրքիայի հույների ինքնությունն այսօր

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Երկուշաբթի, Մարտի 09, 2015, ժ. 08:55-ին

Հայկական եւ թուրքական ինքնությունն այսօր Այլ տեսակետ Թուրքիայի հույների ինքնությունն այսօր Սելին Պիեր Մայնանի

Սելին Պիեր Մայնանի 2008-ից Ստամբուլում բնակվող ֆրանսիացի թարգմանչուհի և լրագրողուհի

Թուրքիայի հույն բնակչության շարունակաբար նվազող թիվը Հանրապետության սկզբնական շրջանի մոտ 100 հազարից հազիվ մի քանի հազարի է իջել այսօր: Սելին Պիեր Մայնանին այս հոդվածում վկայակոչում է ռումերի (հույների) ունեցած առանձնահատուկ վերաբերմունքը Ստամբուլ քաղաքի նկատմամբ, որը նրանք համարում են իրենց իսկական հայրենիքը: Հեղինակն անդրադառնում է նաեւ Ստամբուլի հույն համայնքի (ռոմիոսինի) առջեւ ծառացած դժվարություններին, որի ինքնությունն զգալի փոփոխության ենթարկվեց Անտիոքի արաբախոս հույն-ուղղափառների ժամանումով:

«Քաղաքի» [հունարեն՝ ի Պոլի (η Πόλη)] վկայակոչումը մեզ ուղիղ տանում է Ստամբուլ... Ուղղափառ հունախոսները  հազարավոր տարիներ բարգավաճել են Բոսֆորի ափերին։ Հունական պատմագրության մեջ Բյուզանդական կայսրությունը ներկայացված է որպես հելլենական մշակույթի բարձրակետ, իսկ դրա շարունակությունը, որին ողջ օսմանյան ժամանակաշրջանում տեր է կանգնել ռում¹ համայնքը (Ստամբուլի հույների համայնքը), նպաստել է հսկայական այդ քաղաքի կոսմոպոլիտ դեմքի հավերժացմանը։ 1923թ Հանրապետության ստեղծումը և թուրքական ազգ-պետության հաստատման ցանկությունը հանգեցրեցին ռումերի համար իրավական կարգավիճակի սահմանմանը՝ այնուհետեւ ճանաչվելով որպես «փոքրամասնություն»²:

Քաղաքացիությամբ թուրք, ազգությամբ հույն ռոմիոսինին (ρωμιοσύνη, «Ստամբուլի հունական համայնք»), ապրում է երկու հարթությունում՝ երկատված իր ինքնությանը վերաբերող տարածքի (Հունաստան) ու իր նյութական քաղաքական տարածքի միջեւ (Թուրքիա): Պետության դասական հայեցակարգի շրջանակներում գտնվող միտքը դժվար է պատկերացնում, թե ազգն ու տարածքը միշտ չէ, որ մի միասնություն են կազմում։ Հենց այս երկակի ինքնության միջոցով է, որ պետք է փորձել հասկանալ ռումերի կապը Ստամբուլի հետ։

Պաշտոնապես Հունաստանի հյուպատոսությունն զբաղվում է Ստամբուլի հույն քաղաքացիների վարչական գործերով: Սակայն, 1923թ Լոզանի պայմանագրից հետո նա պարբերաբար միջամտել է ռում համայնքի կարգավիճակի հետ կապված խնդիրներին: Ինչպես պատրիարքարանը, այնպես էլ հյուպատոսարանը շատ անգամ փոխարինել են այն ներկայացուցչական մարմնին, որը պակասում է համայնքին: Պաշտոնական ներկայացուցչության բացակայության պայմաններում, հյուպատոսությունը հաճախ է ստանձնել այդ դերը: Լինի քաղաքական, թե տնտեսական աջակցություն, համայնքը չի կարող  իրեն թույլ տալ չօգտվել այդ արժեքավոր օգնությունից, թեեւ հյուպատոսության դիրքորոշումները միշտ չէ, որ միանշանակ են ընդունվում:

Հպարտ իրենց առանձնահատուկ ինքնությամբ՝ Ստամբուլի հույները հյուպատոսարանին կապված են զգում միայն անհրաժեշտությունից ելնելով: Ազգությամբ հույն լինելով, նրանք այնուամենայնիվ  մնում են պոլիտիս (πολίτης՝ «”Քաղաքի” բնակիչ»»)՝ նախ և առաջ Ստամբուլի բնակիչ: Ընդ որում, օգտագործվող բառապաշարի հարստությունը վկայում է այդ առանձնահատկության գիտակցումը: Առօրյայում օգտագործվող երեք եզրույթներ ֆրանսերեն են թարգմանվում « Grec » բառով, իսկ հունական մտքի կատեգորիաները թույլ են տալիս տարբերակում մտցնել մշակույթի եւ աշխարհագրական ծագման միջեւ: Էլլինաս (έλληνας) եզրը վերաբերում է բոլոր նրանց, ովքեր իրենց զգում են այդ հունական մշակույթի ժառանգորդներ, անկախ այն բանից, թե ապրում են հունական ազգային տարածքում, թե այլուր: Կիպրացի հույներ, ստամբուլցի հույներ, սփյուռքի հույներ... Ստույգ թարգմանությունն ավելի շուտ կիներ «Հելլեններ», քան «հույներ», եթե դասական ուսումնասիրությամբ սնված Ֆրանսիացու երեւակայությունը դրան հնադարյան նշանակություն չվերագրեր:

Ստամբուլ՝ իսկական « հայրենիքը »

 Ստամբուլի համայնքի համատեքստում հաճախակի է օգտագործվում էլլադիտիս (ελλαδίτης՝ «հելլադական») եզրը: Այդ բառը կիրառվում է մատնանշելու համար «հույներին» (կամ «հելլեններին»), ովքեր ապրում են Հունաստանի ազգային տարածքում՝ ի տարբերություն համայնքի հույների: Ռոմիոս (ρωμιός) եզրն օգտագործվում է բնութագրելու համար «Ստամբուլի հույներին», այսինքն ռումերին: Հունարենում և թուրքերենում միաժամանակ օգտագործվող ռում բառը վերաբերում է «հունալեզու ուղղափառ թուրք քաղաքացիներին» (ռում եզրը օսմանյան ժամանակաշրջանից է գալիս, կայսրության ուղղափառ քրիստոնյաների՝ «հռոմայեցիների» առնմանությամբ): Ռումերը ռոմիոսինիի շարունակականության երաշխիքն են՝ հելլենիզմի մի ճյուղը, որը ծաղկում է  ապրել Ստամբուլ քաղաքի շրջանակներում: Այս առանձնահատուկ եզրաբանության առկայությունը վկայում է մտքերում առկա հստակ տարբերության մասին: Հունարենի հաճախ անբավարար իմացությունը և ռումերին բնորոշ ակցենտը երբեմն իրենց մոտ բարդույթներ է առաջացնում «հելլադականների» նկատմամբ: Ընդ որում, նրանց օգտագործած արտահայտություններում ու բառապաշարում նկատելի է թուրքերենի ազդեցությունը:

Տարածքը մարմնավորում է ինքնությունը, նրան տալիս է աճելու և զարգանալու տեղ: Մի խոսքով, նրանք երկխոսության մեջ են: Թուրքական հասարակությունը արտացոլում է ազգությամբ թուրք անձանց ինքնությունը, իսկ ի՞նչ է տեղի ունենում ռումերի հետ: Հունական ինքնությունը կարող է մնալ վերացական, իսկ առօրյայի դինամիզմը նրանց մոտ զարգացնում է կենսունակ թուրքական ինքնությունը: Այն հարցին, թե «Ո՞րն է քո երկիրը», պատասխանը միշտ նույնն է` ի Պոլի («Քաղաքը»). Իրավիճակն այնպիսին է, որ կարծես նրանց ինքնությունը ավելի հեռանկարային չէ հունական տարածքում, քան թուրքականում: Հանդիսանալով  հունական ազգությունն ու թուրքական քաղաքացիությունը սինթեզող տարածք, միայն Ստամբուլն է նրանց ճշմարիտ «հայրենիքը»:

Պատրիարքարանը, եկեղեցիները, բյուզանդական ժառանգությունը նրանց համար «Քաղաքի» ուղենիշեր են հանդիսանում, հաստատում են նրանց արմատները և, հետեւաբար, նրանց ներկայության լեգիտիմությունը: Նրանց ինքնության գիտակցությունն էլ արդեն կարծես ավելի շատ բյուզանդական ժառանգութան վրա է մարմնավորվում, քան անտիկ աշխարհի:

Պաշտպանական մեխանիզմներ են գործի դրվում՝ փորձելով պահպանել ռոմիոսինիի գոյությունը. խառն ամուսնություններին դեմ լինելը (հույն-թուրք) դրա վառ օրինակն է: Մինչեւ Թուրքիայի հանրապետության հռչակումը՝ 1923թ, մեծաթիվ համայնքը ինքն էր բնազդաբար հավերժացնում «ներամուսնությունը»: Քանի մեկնումները շատանում էին, ներքին ամուսնությունները սակավ էին դառնում և յուրաքանչյուր խառն ամուսնություն նշանակում էր ռոմիոսինիի կազմալուծում: Այս պահպանողականության պատճառը մասամբ նրա պատմական շարունակականության մեջ պետք է փնտրել: Այն հաճախ հանգեցնում է իրեն շրջապատող հասարակության բերած «նորույթների» մերժմանը՝ վախենալով աղճատել իր մշակույթը: Համայնքի միջին տարիքի բարձր լինելը եւս այդ դինամիզմի բացակայության մասին է վկայում:

Պահպանողական այս թեւն ավանդաբար պատրիարքարանն է մարմնավորել: Օսմանյան կայսրության շրջանում հունարենի օգտագործումը որպես եկեղեցական ծեսի լեզու նրան դարձրել է հույն ազգի շարունակականության երաշխավորը: Հանրապետության ողջ ընթացքում, պատրիարքարանը շատ հաճախ կասկածանքի առարկա է եղել թուրք հասարակության շրջանում: Արդարեւ, նրա կարգավիճակը հստակ չէ. վստահաբար պատրիարքարանն այլեւս Թուրքիայի Հանրապետության նախատեսած տեղական կրոնական հաստատությունը չէ և գնալով ավելի է միջազգայնանում, միաժամանակ պահպանելով Ստամբուլի հունական համայնքի հանդեպ ունեցած պատասխանատվությունը: Պատրիարքությունը պարբերաբար դիտվում է որպես Հանրապետության դավաճան,  տեղական քաղաքական կառույց կամ Արեւմուտքի դաշնակից: Հույն համայնքն ու թուրքական կառավարությունը փոխկապակցող կառույցի կարգավիճակով, հույն-թուրքական  հարաբերություններում ներգրավվածությամբ և համաշխարհային կրոնական բեմահարթակում դերակատարությամբ՝ նա երեք մակարդակում է գործունեություն ծավալում:

Բարդուղիմեոս Ա Պատրիարքի նշանակումը 1991 թվականին, սակայն, շատ բան փոխեց: Նա իրեն բնորոշ լայնախոհությամբ ու գործունեությամբ նոր շունչ հաղորդեց պատրիարքությանը: Արդիական խնդիրների հանդեպ նրա ցուցաբերած հետաքրքրությունը (բնապահպանություն, քաղաքակրթությունների երկխոսություն...) և նրա ղեկավարությամբ կրոնական ինստիտուտի գործունեությունը բարձրացրեցին պատրիարքության իմիջը: Պատրիարքությունը հյուպատոսության հետ միասին իր աջակցությունն է բերում համայնքի կառավարմանը՝ պարզ հորդորներով կամ նվիրատվություններով: Համայնքի ներսում ունեցած նրա կրոնական դերը արդարացնում է իր ներկայությունը Ստամբուլում, ուստի համայնքի թվաքանակի նվազումն ուղղակիորեն սպառնալիքի տակ է դնում նրա գոյությունը: Քսաներորդ դարի սկզբում 160 հազար անդամ ունեցող համայնքից այսօր մնացել է ոչ ավելի, քան 2000 մարդ: Եթե այդ ուղղափառ թուրք քաղաքացիները մի օր անհետանան, ապա պատրիարքությունը իսկապես կկորցնի իր գոյության իմաստը: Կանոնավոր կերպով եկեղեցի հաճախելը մի տեսակ հիմքերն ամրապնդելու միջոց է: Ընդ որում, կիրակնօրյա հանդիպումն ավելի շատ իրար հետ շփվելու առիթ է, քան հավատքի իրական դրսեւորում. դա թույլ է տալիս հանդիպել «յուրայիններին», լուրեր փոխանակել, ակտիվացնել համայնքի կապերը:

Ինքնության հետ կապված նոր հարցադրումներ

Ինչպես եկեղեցիների դեպքում, համայնքի փոքրացումը խոչընդոտում է նաեւ դպրոցական հաստատությունների գործունեությունը: Դպրոցները ռոմիոսինիի փոխանցման հիմնական մեխանիզմն են, բայց նրանց թիվը պակասում է, ինչը մեծացնում է համայնքի անհանգստությունը և բացասաբար է ազդում նրա տրամադրության վրա: Ազգային Մեծ Դպրոցը (1454թ), Զափիոնը (1885թ) և Զոգրաֆիոնը (1893թ) բաց մնացած վերջին հաստատություններից են՝ խորհրդանիշեր անցած-գնացած ոսկե դարից: Դրանց  շահագործման ծախսը համայնքի բյուջեում մեծ ճեղքվածք է առաջացնում: Ինչո՞ւ չկենտրոնացնել փոքրաթիվ աշակերտներ ունեցող դպրոցները կենտրոնական մեկ հաստատությունում: Նման հարց նույնիսկ չի առաջանում: Արդյունավետությունից ու տնտեսությունից ավելի, նրանց մտահոգում է համայնքի իմիջի պահպանումը, որն արտացոլվում է այդ հաստատությունների պահպանմամբ:

Դպրոցները կանգնած են նաեւ մեկ այլ խնդրի առջեւ, դա Անտիոքի արաբախոսների հոսքն է, որն իր հետ բերում է ինքնության հետ կապված նոր հարցեր: Թուրքական վարչարարությունում գոյություն ունեցող ռում կատեգորիան ներառում է ուղղափառ դավանանք ունեցող թուրք քաղաքացիներին: Հարկ է նշել, որ 1990 թվականներից  միգրացիայի հաջորդական ալիքների հետեւանքով Անտիոքից մեծ թվով արաբախոս ուղղափառներ բնակություն հաստատեցին Ստամբուլում: Նրանք գոնե վարչականորեն նույնացվում են ռում համայնքի հետ և օգտվում են, համաձայն օրենքի, նույն իրավունքներից, ինչպես ազգությամբ հույները: Նրանց ժամանումով դպրոցներում որոշակի խնդիր է առաջանում՝ դա լեզվի խնդիրն է: Որպես ռումեր, նրանք հաճախում են համայնքի դպրոցական հաստատությունները, բայց ինքնաբերաբար տուժում են հունարենի չիմացության պատճառով: Ամենաերիտասարդ դպրոցականները շատ արագ կարողանում են այն յուրացնել, սակայն ավելի տարեցները բախվում են լուրջ դժվարությունների՝ մայրենի արաբերենից թռչկոտելով պարտադիր թուրքերենին, և այնտեղից էլ նորահայտ հունարենին՝ ուսման լեզվին:

Վերջին տարիներին նրանց թիվն անշեղորեն աճում է և այդ աշակերտների թիվը որոշ դասարաններում կազմում է մինչեւ 50 տոկոս: Առաջանում է նաեւ աշակերտների մակարդակի հարց, բայց դա երկրորդական է: Համայնքի իրական մտահոգությունը ռոմիոսինիի ուծացումն է: Դիրքորոշումները բազմազան են՝ մերժողականից մինչեւ ինտեգրացիայի կողմնակիցներ: Արաբախոս բնակչության աճի դինամիկան ռումերի ճիշտ հակառակն է: Նրանց ժամանումով աշակերտների քանակը շատանում է, ինչը նպաստում է նախկինում փակման սպառնալիքի տակ գտնվող դպրոցների պահպանմանը: Այս դինամիկան թույլ է տալիս նաեւ երկարաժամկետ հեռանկարում կանխատեսել ուժերի հարաբերակցության փոփոխումը: Պե՞տք է արդյոք շարունակել ապրեցնել ռոմիոսինին, եթե նրա բովանդակությունը փոխվելու է: Այսպիսով, Թուրքիայում պաշտոնապես ռում կոչվողների գերակշիռ մասը վաղը դառնալու է արաբախոս, մինչդեռ հելլենական ռոմիոսինին աստիճանաբար մարելու է:  

Երկիրը լքողների հարցը տաբու թեմաներից մեկն է այս փոքրիկ աշխարհում, որտեղ բոլորն իրար ճանաչում են, միմյանց դիտում ու չափում են ռոմիոսինիի հանդեպ հավատարմության տեսանկյունից: Դատելով թվերից՝ համայնքի իրավիճակը նորացման քիչ հույսեր է ներշնչում: Սակայն կան չափազանց ակտիվ մի քանի դեմքեր, որոնք շարունակում են պայքարել ռոմիոսինիի պահպանման համար: Ինչպես Հունաստանում, այնպես էլ Թուրքիայում զրուցակցի բնիկ որտեղից լինելը կենսական դեր է խաղում ընկալումների մեջ: Մարդիկ իրենց նախնիների ծագման մասին խոսելիս գնում են մինչեւ երկրորդ, երրորդ սերունդ: Նրանք հպարտությամբ են խոսում իրենց պապերի մասին, որ եկել են «Քաղաքից»: Իրականում, նախնիների որտեղացի լինելուց ավելի, նրանց հետաքրքրողը միմյանց մշակութային մթնոլորտն է: Այսպես, առաջ են գալիս ռոմիոսինիի տարբեր տեսակներ. Ստամբուլից հեռացած ու արտերկրում բնակություն հաստատած հույները մեծ մասամբ պահպանում են համայնքի հետ կապերը: Նրանց համար ռոմիոսինիի պահպանումը կենսական նշանակություն ունի, այնպես որ կարծես համայնքի հետնորդների գոյութունը անիմաստ կդառնար եթե հղում չկատարվեր ծագման մշակույթին, որը դեռ կենսունակ է: