Թուրքիայի համշենցիներ. բարդ ինքնություն

• 
• 
Tweet

Մանրամասները

Ստեղծված Հինգշաբթի, Հոկտեմբերի 27, 2016, ժ. 10:00-ին

Հայկական եւ թուրքական ինքնությունն այսօր Հայացք Թուրքիայից Թուրքիայի համշենցիներ. բարդ ինքնություն Հիքմեթ Աքչիչեք

Հիքմեթ Աքչիչեք Գրող և ուսուցիչ

Ինքնության հարցն աշխարհում ամենաշատ ուսումնասիրված թեմաներից է։ Որեւէ ինքնությամբ ծնվել կամ ինքնությունը ձեռքբերել... Մարդկանց ինքնությունն ի՞նչ չափանիշներով է որոշվում։ Կիրառվող լեզու, կրոն, թե՞ մշակույթ։ Ինքնությունը կարծրատիպ չէ։ Երբ ասում ենք հայկական ինքնություն, համշենցիներն առաջին մտաբերվող խումբն են։ Համշենցիների ինքնության հարցը հիմնականում պատմության եւ զգացողության տեսանկյունից է ուսումնասիրվում։ Համշենցիների եւ նրանց պատկանելության վերաբերյալ նուրբ հարցերը քննարկեցինք Թուրքիայում հինավուրց այս խմբի հայտնի ներկայացուցիչ Հիքմեթ Աքչիչեքի հետ։ Աքչիչեքն ասում է՝ դժվար է իրենց համշենցի համարող բոլորին նույն էթնիկ ծագման համարել, այդ պատճառով էլ առաջարկում է հարցին երկու տարբեր տեսանկյունից մոտենալ։

Համշենցիներն ովքե՞ր են: Ինչպե՞ս ենք նկարագրում նրանց կամ ինչպե՞ս պետք է նկարագրենք։

Համշենցիների էթնիկ ծագման հարցին երկու տարբեր տեսանկյունից պետք է նայել։ Նախ՝ պետք է դիտարկել, թե այսօր Թուրքիայում ապրող համշենցիներն ինչպես են իրենք իրենց բնութագրում, իսկ հետո՝ պատմական էթնիկ արմատների տեսանկյունից։

Երբ առաջին տեսանկյունից ենք նայում, այս մարդիկ իրենք իրենց տեսնում են որպես հարյուրավոր տարիներ առաջ իսլամին ծանոթացած, իսլամ ընդունած, մահմեդական հասարակության մաս կազմողներ, եւ այսօր թուրք մահմեդական լինելը համարում են իրենց ինքնության մի մասը։ Գոնե այսօր Թուրքիայում ապրող համշենցիների մեծ մասն այսպես է մտածում։

Եթե պատմության տեսանկյունից նայենք, ապա ո՞վ է համշենցին այսօր, հայկականության հետ ի՞նչ կապ ունի։

Պատմության տեսանկյունից համշենցիները բնութագրվում են որպես Համշենում ապրող եւ Օսմանյան ժամանակաշրջանում՝ 1700-ականներին մահմեդականացված հայ համայնք: Իհարկե՝ ազգայնական հատվածների կողմից այս նկարագրությունը հերքվում է։ Նրանք պնդում են, որ թուրքական արմատներ ունեն եւ հայկական մշակույթի ու լեզվի նմանությունները կապված են նույն տարածաշրջանում հայերի հետ ապրելու փաստի հետ։ Դեմոկրատ, ձախակողմյան եւ սոցիալիստ համշենցիներն ավելի մոտ են այն մտքին, որ իրենք մահմեդականացված հայերից ստեղծված համայնք են։ Սակայն նրանց գիտակցության մեջ էլ սա ոչ այլ ինչ է, քան պատմության փաստ, եւ զգացողության տեսանկյունից անհնար է խոսել հայ զգալու մասին։ Կարող ենք ասել՝ շատ քչերն են, որ հայ լինելու գիտակցությունն ունեն։

Այսպես թե այնպես՝ դժվար է ասել, որ իրենց որպես համշենցի ներկայացնող բոլոր մարդիկ նույն արմատներն ունեն, քանի որ տարածաշրջանում Օսմանյան քաղաքականության արդյունքում եւ նախաօսմանյան ժամանակներում էլ հաստատված ժողովուրդներ են եղել։ Այդ պատճառով, պատմական տեսանկյունից որքան էլ համշենցիների՝ հայկական արմատներ ունենալու մասին խոսվի, այս փաստն ընդհանրացնելն այդքան էլ իրատեսական չէ:

Վերջին քսան տարվա ընթացքում Թուրքիայում ինքնության վերաբերյալ հասկացությունների ու բնութագրերի հետ կապված լուրջ քննարկումներ եւ, որոշ իմաստով, պայքար կա։ Օրինակ՝ թուրք ասելու փոխարեն ավելի ճիշտ է համարվում  թուրքիացի ասել։ Իսկ ինչպե՞ս է իրադրությունը համշենցիների համար։ Երբ ձեզ հարցնում են Ձեր ինքնության մասին, թուրքիացի՞ եք ասում, թե՞ համշենցի:

Իհարկե՝ համշենցի եմ ասում, քանզի Թուրքիայի Հանրապետությունում բնակվող մյուս քաղաքացիներից ինձ տարբերակողն իմ համշենական ինքնությունն է։ Բայց, միեւնույն ժամանակ, Թուրքիայի Հանրապետության քաղաքացի եմ, թուրք եւ, մահմեդական հասարակությունում ծնվելու ու մեծանալու արդյունքում, նաեւ այդ ինքնության մի մասնիկը։ Ինձ համար շատ ավելի տրամաբանական է այն թեզը, որ համշենցիներն իսլամացած հայերից են սերում։ Բայց միեւնույն ժամանակ լինելով սոցիալիստ, էթնիկական ծագման տեսանկյունից որեւէ պատկանելություն չեմ զգում։ Բայց մշակութային իմաստով, այո՛, համշենցի եմ եւ այդ մշակույթի մասնիկ։ Սա, ըստ իս, էթնիկական պատկանելությամբ ներկայանալ չէ։ Ինչ վերաբերում է թուրքիացի եմ հասկացությանը, ապա սա ավելի ընդհանրական մոտեցում է եւ արդիական է հատկապես արտերկրում ներկայանալիս։ Նման պատասխանից հետո մարդ կարիք է ունենում նշել, թե ինչ ծագում ունի։ Ահավասիկ, հենց այդ ժամանակ էլ համշենցին նորից օրակարգ է գալիս։

Թուրքիայում ապրող համշենցիները Ռուսաստանում, Աբխազիայում ապրող համշենցիների հետ ի՞նչ կապ ունեն:

Ռուսաստանում եւ Աբխազիայում ապրող համշենցիներին կարող ենք որպես երկու տարբեր խմբեր դիտարկել։ Առաջին խմբում Թուրքիայի համշենցիների բարեկամներն են, որոնք Խորհրդային Միության սահմանների հստակեցման ժամանակ Բաթումում մնացած Հոպայի համշենցիներն են։ Նրանք, Կովկասի մյուս մահմեդական ժողովուրդների հետ միասին, երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ գերմանացիների հետ համագործակցելու եւ քաղաքական այլ պատճառներով 1944 թվականին աքսորվել են Ղազախստան եւ Ղրղզստան։

Ապրելակերպի տարբերություններ կա՞ն։

Վերջին 40-50 տարում Ղազախստանում եւ Ղրղզստանում ապրելով՝ նրանք ավելի շատ այդ հասարակություններին բնորոշ առանձնահատկություններ են ձեռք բերել։

Հայկական ինքնությանն ավելի մոտ չե՞ն։

Ճիշտ հակառակը, հեռու են եւ շատ մեծ հակազդեցություն ունեն։ Մեծամասնությունը նման է թուրք ազգայնականի։ Այս մարդիկ առաջին խմբին են պատկանում։ Ճակատագրին (սրան նաեւ պատմություն կարող ենք ասել) նայեք, որ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո համշենցիների մեծ մասը, Ղազախստանի եւ Ղրղզստանի ազգայնական քաղաքականությունից մտահոգվելով, գաղթել են Ռուսաստանի Ռոստով, Վորոնեժ եւ Կրասնոդոր քաղաքներ։ Եվ այդ քաղաքներում երկրորդ խմբի՝ քրիստոնյա համշենցիների հետ կողք կողքի են ապրում։

Ռուսաստանում եւ Աբխազիայում ապրող երկրորդ խմբի համշենցիներն իսլամացման ժամանակաշրջանից առաջ՝ 1600-1800-ականների ընթացքում Համշենից գաղթելով (այս գաղթի պատճառների մասին տարբեր մեկնաբանություններ կան)՝ Տրապիզոն, Օրդու եւ Սամսուն շրջաններում հաստատված, իսկ ավելի ուշ՝ 1850-ականներից սկսած (սա հատկապես վերաբերում է 1860-ականներից սկսած Կովկասից Անատոլիա մահմեդականների եւ Անատոլիայից Կովկաս քրիստոնյաների գաղթին/աքսորին) եւ 1914-ին սկսված Հայոց Ցեղասպանությամբ ամբողջացված ժամանակահատվածում Սեւ ծովի մյուս ափեր անցած՝ Ռուսաստանի Սոչի եւ Կրասնոդար շրջաններ, ինչպես նաեւ Աբխազիա գաղթած համշենցիներն են։

Թվերի վերաբերյալ հստակ տեղեկություններ կա՞ն։

Շուրջ 300-400 հազարի մասին է խոսվում, բայց գուցե եւ փոքր-ինչ չափազանցված է։ Այս մարդիկ իրենց նմանեցնում են Կարսի կամ Դիարբեքիրի հայերին եւ ասում են՝ համշենահայ են, բայց, իհարկե, գիտակցում են, որ փոքր-ինչ տարբեր են։ Որպես լեզու՝ մեծ մասամբ դեռ համշենի բարբառով են խոսում։ Օրինակ՝ ես այսօր արեւելյան հայերենի միայն քսան տոկոսն եմ հասկանում, արեւմտահայերեն՝ գուցե մի քիչ ավելի, բայց Սոչիի համշենահայերի հետ վաթսուն-յոթանասուն տոկոս հասկանում ենք իրար։ Հայերեն բառեր ավելի շատ են օգտագործում, քանի որ հայկական դպրոցներում եւ եկեղեցիներում են կրթություն ստացել, այդ պատճառով համշեներեն խոսելիս մեզանից ավելի լավ են նախադասություն կազմում։

Քրիստոնյա համշենցիների հետ ի՞նչ հարաբերություններ ունեք, տեղյա՞կ եք միմյանց մասին։

Քրիստոնյա համշենցիների հետ մեր կապը սկսվել է Խորհրդային Միության փլուզումից երկար տարիներ հետո։ Վովա երաժշտական խմբի համերգները, Ստամբուլում ՀԱՏԻԿ համշենի մշակույթի ուսումնասիրման եւ պահպանման միության ստեղծումը եւ նմանատիպ մշակութային, հասարակական, նույնիսկ տուրիստական գործունեության միջոցով սկսեցինք միմյանց ճանաչել։

Օրինակ՝ Վովա երաժշտական խումբը Սոչիում եւ Մոսկվայում երկու համերգ ունեցավ, երկուսն էլ՝ քրիստոնյա համշենցիների հրավերով եւ կազմակերպմամբ: Չենք կարող խոսել խորացված երկխոսության մասին, բայց նաեւ ամբողջական ընդհատում էլ չկա։ Կարճ ասած՝ այո՛, տեղյակ ենք միմյանց մասին։

Գենետիկ կապից այն կողմ չի՞ անցնում...

Նույն աշխարհագրական վայրում ապրելը եւ նույն լեզվով խոսելը նշանակում է կա՛մ նույնն ես, կա՛մ հարեւան, կա՛մ նման մի բան...

Եթե դիտարկենք պատմական իրականության եւ մահմեդականացումից առաջ հայկական ինքնության պատկանելու տեսանկյունից, այսօրվա անջատումն ու մերժումը որտեղի՞ց են բխում։

Այս հարցում նախ եւ առաջ պետք է ընդգծել այն հանգամանքը, որ համշենցիների շրջանակում շատ տարածված է համշենցիների թուրքական արմատ ունենալու եւ հայերի հետ նույն աշխարհագրական տարածքում ապրելուց բացի որեւէ այլ կապ չունենալու թեզը։

Երկրորդ հերթին, իհարկե, աշխարհագրությունն ինքնության ձեւավորման հարցում կարեւոր ազդեցություն ունի։ Եթե անգամ համշենցիների արմատները հայկական լինեն, միեւնույնն է, համշենցին սեւծովյան մարդ է, եւ այս համատեքստում լազերի հետ ավելի շատ նմանություններ ունի։ Սակայն կարող եմ նաեւ ասել, Սոչիի համշենցիների հետ նմանություններ ունենք։ Նկատի ունեմ աշխարհագրության պատճառով առկա առանձնահատկությունների նմանությունները։ Մյուս կողմից՝ լեզվից, կրոնից, էթնիկ, քաղաքական եւ գաղափարական կեցվածքից բխող շատ այլ նմանություններ եւ տարբերություններ կան։

Երրորդ, կրոնը մեծ ազդեցություն ունի։ Սրանից 100-150 տարի առաջ կրոնն ինքնության կարեւոր եւ որոշիչ բաղադրիչն էր։ Եթե մահմեդական ես, ուրեմն այլ ես, քրիստոնյայից տարբեր։ Սա մի քիչ էլ կրոնն է թելադրում. եթե իսլամ ես ընդունել, ուրեմն պետք է հեռանաս քրիստոնեությանը պատկանող ամեն ինչից, դրանք այլեւս մեղքեր են, որոնցից պետք է ազատվես։ Նույնը վերաբերում է նաեւ Հայ առաքելական եկեղեցուն։ Եթե առաքելական եկեղեցուց բաժանվել ես եւ, ասենք, բողոքական կամ կաթոլիկ ես դարձել, ապա քեզ մի քիչ ծուռ աչքով են նայում։ Գոնե կարդացածս իմ մեջ այդպիսի տպավորություն է թողել։ Այս դեպքում մահմեդական լինելը եկեղեցու կողմից անընդունելի է թվում։

Երբ այս ամենին ավելացնում ենք հարյուր տարի առաջ տեղի ունեցած մեծ կոտորածն ու դրանից հետո երկու հասարակություններում առաջ եկած հոգեկան վիճակի, Թուրքիայի կրոնական, ազգայնական մոտեցումների կամ տարբերությունները հերքող ձուլման քաղաքականության ազդեցությունները, երեւան եկած արդյունքներն ամենեւին էլ զարմանալի չեն։

Այս հարցի շուրջ ես էլ եմ շատ մտորել եւ հանգել եմ այն եզրակացության, որ ինքնությունը կարծրատիպ չէ։ Միայն կրոնով կամ լեզվով չի կարող  որոշվել... Ավելի շատ զգացական է...

Այո՛, ինքնությունը պատմության ընթացքում ձեւավորվող եւ ժամանակի ընթացքում փոփոխվող բան է։ Միայն մեկ գործոնի կապված չէ, մի շարք բաներից է ազդվում. պատմական հանգամանքներ, աշխարհագրական դիրք, որտեղ ապրում ես, կրոն, հարեւան կրոն, լեզու, մշակույթ: Ինքնությունն այս ամենի համադրության արդյունքն է, եւ համշենցու ինքնությունն էլ բացառություն չէ։

Նախկինում համշենցիների եւ հայերի միջեւ առկա կապն այսպիսի հակազդեցություն չէր ունենում, ի՞նչն է փոխվել։

Շատ համշենցիներ, թեկուզ անուղղակիորեն, բայց գիտեն նման կապի գոյության մասին։ Ընդունեն կամ ոչ՝ այլ հարց է։ Մեր մեծերն այդ մասին մեզ պատմեն կամ ոչ, միեւնույն է, շրջապատի մարդիկ այդ աչքով են նայում։ Առօրյայում լազ կամ քուրդ ընկերներդ քեզ դիմելիս «ինչ՞ կա չկա, հայ» են ասում։ Խնդիրը սա ընդունել- չընդունելն է։ Փոխված եւ փոփոխվածը, մեծ հավանականությամբ, քիչ առաջ նշածս պատմական ընթացքն է։

Աշխարհագրական տեղանքի դերի մասին հարցս հենց սրան էր վերաբերում։ Սեւծովյան շրջանը հայտնի է իր ազգայնական կեցվածքով։ Հետեւաբար, հարցին նաեւ այս կողմից նայենք. եթե համշենցիներն ապրեին, ասենք, Միջերկրական, արեւելյան կամ Էգեյան շրջաններում, պատկերն ա՞յլ կլիներ։

Թուրքիայում ամենուր մթնոլորտը հիմնականում նույնն է...

Մահմեդականաց(վ)ած հայերի դեպքում սովորաբար նշվում է, որ  ինքնապաշտպանության եւ ողջ մնալու նպատակով են իսլամ ընդունել։ Ժամանակի ընթացքում էլ գերիշխող վախի պայմաններում մահմեդականներից առավել մահմեդական են եղել ու այդպես ապրել։ Նույնը կարո՞ղ ենք համշենցիների մասին ասել։

Նախ ասեմ, որ Թուրքիայում բնակվող համշենցիներն իրենց իսլամացված հայ կամ համշենահայ չեն համարում։ Համշենցիների՝ կամավոր կամ ստիպողաբար իսլամ ընդունելու վերաբերյալ շատ տարբեր կարծիքներ կան։ Հայաստանցի որոշ մտավորականներ, հիմք ընդունելով մի քանի փաստաթուղթ, նշում են, որ այդ գործընթացը ստիպողաբար է իրականացել։ Ոմանք էլ ասում են, որ ոչ թե ստիպողաբար, այլ կամավոր է եղել։ Ես այս հարցում մասնագետ չեմ, բայց կարող եմ ասել, որ որեւէ մեկը երգ ու պարով կրոն չի փոխի։ Եթե նույնիսկ չասենք, որ  ստիպողաբար եւ բռնի ուժով է տեղի ունեցել, ապա կարող ենք նշել պայմանների փոփոխության եւ մարդկանց ստիպված կրոնափոխ լինելու հավանականության մասին։

Համշենցիների իսլամացման գործընթացն ամբողջացած եւ ավարտված է։ Համշենցիներից շատերը հայկական պատկանելութան վերաբերյալ ամեն ինչ ժխտում են, եւ սա միայն Թուրքիայում կիրառվող ազգայնական կեցվածքից չի բխում։ Պատմական տեսանկյունից հայկականության հետ կապի հավանականությանը հավատացող մարդիկ նույնիսկ Թուրքիայի հասարակական, մշակութային, քաղաքական եւ պատմական պայմաններից ելնելով, այսօր դրա մասին խոսելուց կքաշվեն։ Եվ այսպիսի համշենցիները շատ են։ Գիտեն, որ պատմական տեղեկություն է, բայց նախընտրում են լռել։

Մշակույթի, լեզվի, երաժշտության, երգերի ստեղծած կամուրջներն անտեսելն արդյո՞ք վախի արդյունք է։

Իհարկե, վերոնշյալ պատմական, մշակութային եւ կրոնի գործոնների կողքին կա նաեւ վախ։ Միայն պատմական տեղեկության մասին խոսելու արդյունքում շատ տարբեր վիրավորանքի, դավաճանության ու լրտես լինելու մեղադրանքների ենք արժանանում։ Եվ սա մենք՝ հասարակության կրթված, մշակութային բեռ ունեցողներս ենք մեր մաշկի վրա զգում։ Պատկերացրեք Հոպայում, Համշենում ապրողներին, որոնք ավելի շատ են ջանք թափում եւ զգույշ են։ Ինքնապաշտպանման բնազդն այլ ժողովուրդների մոտ էլ է տեսանելի։ Թուրքիայում ապրող հայերն էլ միայն խիստ անհրաժեշտության դեպքում են իրենց ինքնության մասին բարձրաձայնում։

Համշենցիները որպես համայնք ի՞նչ խնդիրներ ունեն այսօր։

Համշենցիները մոնոլիտ համայնք չեն, հետեւաբար՝ միատարր պահվածք չեն դրսեւորում։ Սոցիալիստ, ազգայնական, լիբերալ, սոցիալ-դեմոկրատ, պահպանողական, աջակողմյան համշենցիներ կան։ Հոպայի համշենցիների նման համշեներեն խոսողներ կան, Ռիզե Համշենի/Չամլըի շրջանում լեզուն չկիրառող եւ գրեթե մոռացած կամ ընդհանրապես համշեներեն չիմացողներ կան։ Բայց կարող ենք խոսել լեզուն, ունենալ նույն մշակույթը եւ ինքնությունն անհետացումից փրկելու եւ ապրեցնելու համար առկա ընդհանուր բնազդի մասին։ Ես ինքս, որպես համայնքի մի մասնիկ, Թուրքիայի առավել ժողովրդավար լինելու  անհրաժեշտությունը կարեւոր եւ խնդրահարույց եմ համարում։ Համշենցիների եւ մյուս բոլոր համայնքների համար կենսական նշանակություն ունի Թուրքիայի ժողովրդավար լինելը, երբ երկրի սահմանից ներս բոլոր մշակույթները, կրոնները եւ տարբերությունները կհամարվեն այս հասարակության ընդհանուր արժեքներ։ Հատկապես վերջին տարիներին օր օրի աճող եւ մոլության սահմաններն անցնող իսլամամոլությունն ու թուրք ինքնության շեշտադրումը խոսում են այն մասին, որ ժողովրդավարությունը հաց ու ջրի պես կենսական պահանջ է։

Թուրքիայի համշենցիները պատմության եւ հայկական ինքնության դիմաց իրենց ինչպե՞ս են տեսնում։

Համշենցիներին հայ-թուրքական համատեքստում դիտարկելը եւ հատկապես Հայաստան-Թուրքիա հարաբերություններում որպես քաղաքական գործոն մոտենալը ծայրաստիճան վտանգավոր եւ վնասակար է։

Ինչո՞ւ…

Որոշ պատմական գործընթացներում, մարդկանց լավ մտադրություններից անկախ, էթնիկ հարցերն ապակառուցողական հատկանիշ են ունենում։ Այս համատեքստում համշենցիները մշակութային իմաստով ուշադրության արժանի համայնք են, որին որպես քաղաքական առարկա օգտագործելուց պետք է խուսափել, քանզի շատ փոքր համայնք է եւ նման բեռ չի կարող կրել։ Նմանատիպ խնդրահարույց հարցերից խույս տալու միակ ճանապարհը, ինչպես քիչ առաջ նշեցի, ժողովրդավարությունն է։ Միայն ժողովրդավար երկրում մարդիկ կարող են ազատորեն բարձրաձայնել իրենց տարբերությունների մասին։ Երբ ինքնություններն անկաշկանդ կերպով ապրեն, բոլորի ինքնության վերաբերյալ իրական զգացումները լսելի կդառնան…

Լավ, իսկ ի՞նչ կապ կա Հայաստանի հետ։

Հոպայի համշենցիները նախկինում անասնապահ էին, հիմա անասունների փոխարեն բեռնատար մեքենաներ կան։ Հոպայում բեռնափոխադրող շատ ընկերություններ կան եւ զգալի մասը համշենցիներին է պատկանում։ Խորհրդային միության փլուզումից հետո Թուրքիայից դեպի Վրաստան, Ադրբեջան եւ Հայաստան առեւտրային բեռնափոխադրումների մեծ մասը համշենցիներն են իրականացնում։ Հետեւաբար, կարող ենք ասել, որ առեւտրային հարաբերություններ կան։ Վերջին տարիներին որոշ մշակութային եւ զբոսաշրջային այցեր են լինում։

Պոլսահայ համայնքի առաջնային եւ ճգնաժամային համարվող խնդիրներից մեկն էլ կամաց-կամաց քայքայիչ էրոզիայի ենթարկվելու վտանգն է։ Ի սկզբանե կամավոր կամ ստիպողաբար կրոնափոխ եղած եւ ամբողջ կյանքն այդպես ապրած համշենցիների դեպքում ձուլման վտանգ կամ նմանատիպ այլ էրոզիաներ կա՞ն։

Մինչեւ 1960-70-ականները, նույնիսկ մինչեւ 80-ականները, չնայած պատմական բոլոր փոփոխություններին, հնարավոր էր խոսել կենսունակ եւ աշխույժ համշենական ինքնության մասին։ Քրիստոնյա կամ հայ չէր, բայց երբ ասում էիր համշենցի, կար մի ինքնություն, որ միանգամից մտաբերում էին։ Սա Թուրքիայում ապրող մյուս ժողովուրդներին համար գրեթե նույնն է։ Բայց հետո քայքայում սկսվեց։

Ի՞նչը դրեց դրա սկիզբը:

«Քաղաքացի՛, թուրքերեն խոսիր» արշավը, նույնիսկ ձուլման տասնյակ քաղաքականությունները մեզ նման փոքրիկ համայնքներում այնպիսի քայքայիչ ազդեցություն չեն ունեցել, որքան 1980-ականներից հետո սկսված քաղաքաշինությունը, գլոբալացումը։ Երբ 1980-ից հետո փակ տնտեսական համակարգը լուծարվեց, բնակչության մեծ մասը գաղթեց դեպի մեծ քաղաքներ։ Ամեն մի տուն հեռուստացույցի մուտքը, քաղաքում աշխատելու եւ սովորելու ցանկության աճը քայքայումն արագացնող գործոններ են։ Մարդիկ իրենց ծննդավայրում քիչ թե շատ ինքնությունն ապրեցնում էին, բայց քաղաք գալուց հետո գործի են անցնում քողարկումն ու հարմարվելը։ Համշենցին Հոպայում համշեներեն է խոսում, Ստամբուլ գալուց հետո թուրքերենը հիմնական կիրառվող լեզուն է դառնում։ Բացի այդ՝ հայտնի չէ, թե ում հետ կծանոթանա եւ կամուսնանա, մեծ հավանականությամբ՝ ոչ համշենցու։ Նման կորուստները տեղի են տալիս պահմանման բնազդին: Օրինակ Վովա ալբոմը պատրաստելս, ՀԱՏԻԿ միության հիմնադիրների շարքերում լինելս, ԳՈՌ հանդեսը պատրաստող աշխատակազմում տեղ գրավելս մեկ բանով է պայմանավորված՝ պահպանել եւ ապրեցնել համշենցու լեզուն, մշակույթը եւ ինքնությունը։

Նույնիսկ Հոպայում համշեներենն արդեն կամաց-կամաց մոռացության է մատնվում։ Երեխաները հասկանում են, բայց չեն խոսում, քանի որ առաջ՝ մինչեւ հեռուստացույցի տուն մտնելը, ընտանիքներում միայն համշեներեն էին խոսում։ Ծնողները չեն ցանկանում, որպեսզի երեխաները համշեներեն խոսեն, խուսափում են հավանական խտրականությունից։ Բացի այդ՝ սեւծովյան բարբառով խոսելը կարող է պատճառ դառնալ, որ ընկերները ծաղրեն, եւ սա երեխային կվիրավորի։ Նմանատիպ տասնյակ պատճառներ է՛լ ավելի են նպաստում լեզվի եւ մշակույթի քողարկմանը, ինչն էլ քայքայում է։ 1940-50-ականները գուցե ավելի շատ արգելքներ ունեին, բայց փակ տնտեսական կառուցվածքը, ի տարբերություն այսօրվա, լեզուն եւ մշակույթն ավելի լավ է պահպանել։

Ինչպե՞ս եք տեսնում համշենցիների վաղվա օրը։

Լեզվի եւ մշակույթի տեսանկյունից շատ լավատես չեմ։ Մշակութային եւ ակադեմիական գործունեության միջոցով մի կողմից ջանում ենք լեզուն եւ մշակույթը պահպանել, մյուս կողմից էլ փաստագրել հաջորդ սերունդների համար։ Բայց, ցավոք, քայքայումն անխուսափելի է։ Հարցը եւս մեկ անգամ գալիս եւ ժողովրդավարության անհրաժեշտությանն է բախվում։ Ժողովրդավար երկիր լինելու դեպքում գուցե որոշ էրոզիաներ չկանխվեն, բայց նվազագույն դեպքում լեզվական եւ մշակութային արժեքներին տեր կանգնելու եւ ապրեցնելու մտահոգությամբ կրթական, մշակութային եւ արվեստի քաղաքականություն կմշակվի։